Uprkos isticanju žena na vodećim pozicijama, jačanje desnih političkih organizacija na svetskom nivou dovodi do potrebe za snažnijim pozicioniranjem feminističkog pokreta. Očigledna potreba za prevazilaženjem kritike nacionalizma sa isključivo moralizatorskih pozicija podstiče dublje sagledavanje problema savremenog podređenog položaja žene.
Tekst je prvobitno objavljen na portalu Proletter.
U kapitalizmu, patrijarhat je strukturiran tako što ograničava žene u nekim područjima, dok su druge sfere dozvoljene bez ograničenja
bell hooks
Rast ekstremne desnice u Americi, Rusiji, Francuskoj, na Balkanu, pored toga što doprinosi intuitivnom uvidu u povezanost nacionalnih i „državotvornih“ projekata (u koje svakako ne spadaju nerazrešena nacionalna pitanja poput kurdskog, palestinskog, kosovskog, već je reč o imperijalističkim fikcijama povratka izgubljenje veličine) sa repatrijarhalizacijom društva, ogoljava i unutarnje kontradiktornosti društvenog položaja žena. Predsednički izbori u Americi rasplamsali su jednu od ključnih debata unutar feminističkog pokreta – kada bela žena razbije stakleni plafon, ko čisti za njom? Reč je, dakle, o problemu etničke i rasne isključivosti pod krinkom sestrinstva, koje, u suštini, u prvi plan stavlja interese obrazovanih belkinja srednje klase.
Antimilitarizam i antinacionalizam se s pravom prepoznaju kao obeležja raznih feminističkih pokreta, budući da i nacionalizam i militarizam insistiraju na retradicionalizaciji rodnih uloga, te teže ukidanju ženskog političkog subjektiviteta. Militarizam i nacionalizam su, kako je na primeru velikosrpskih pretenzija srbijanskih političkih elita iz devedesetih pokazala antropološkinja Žarana Papić, poreci bratstva, u kojima je žensko telo ili instrumentalizovano sa ciljem reprodukcije nacije ili predstavlja objekat destrukcije – kada je reč o telima žena koje „pripadaju“ drugim etničkim kolektivima. U tom ključu transnacionalni antimilitaristički savezi deluju kao „prirodan“ element feminističkog delovanja. Sa druge strane, žene su kao politički subjekti ubitnome oblikovane ne samo svojim klasnim položajem nego i nacionalnim kolektivitetima kojima pripadaju. Poricanje ove realnosti, predstavljalo bi, u najboljem slučaju, naivnu i esencijalističku veru u zajedničku žensku bit koja prevazilazi društvene podele. U najgorem slučaju, negiranje nacionalnih i etničkih razlika moglo bi da dovede do potvrđivanja, a ne ukidanja postojećih odnosa moći.
Drugim rečima, možemo li da se borimo protiv stigmatizacije abortusa i ponižavajućeg tretmana u ginekološkim ustanovama, a da pritom ignorišemo specifična poniženja i prepreke sa kojima se u zdravstvenom sistemu suočavaju Romkinje?
Strukturna veza između etničkog i rodno zasnovanog nasilja, o kojoj piše već Virdžinija Vulf u antiratnom pamfletu Tri gvineje, nedvosmisleno dovodi do zaključka da je za opstanak feminističkih politika koje nastoje da zastupaju interese najvećeg broja žena internacionalizam nužna pretpostavka. Činjenica je da su žene i feministikinje tokom istorije često predvodile mirovne i antifašističke pokrete. No, danas se suočavamo ne samo sa fenomenom žena koje „odozgo“ zagovaraju i sprovode rasističku i nacionalističku politiku (dolazak Marin Le Pen na čelo Nacionalnog fronta značajno je doprineo proširenju glasačke baze ove stranke, na čelu ustašoidnog HDZ-a nalazi se Kolinda Grabar Kitarović) već, kako su izbori u Americi pokazali, rasizam i nacionalizam „odozdo“ podrivaju temelje ideologije sestrinstva, odnosno pretpostavku da je istovetni koren (?) rodne, rasne i klasne opresije dovoljan uslov za ujedinjenje žena protiv zajedničkog neprijatelja. Rečima jednog transparenta sa Ženskog marša u Vašingtonu – Bele žene su glasale za Trampa.
Da bi feminizam ponudio adekvatnu strategiju za borbu protiv nacionalizma, to se mora učiniti asertivnim političkim argumentima koji prevazilaze moralističke apstrakcije da je nacionalizam loš i da „žene nemaju naciju“. Odnos nacionalizma i feminizma, preciznije rečeno – diskursa nacionalnog i ženskog oslobođenja – istorijski gledano, nije isključivo odnos polariteta. Otuda, između ostalog, stalna opasnost od desničarskog kooptiranja i preoznačavanja jezika rodne ravnopravnosti, kao što to danas u Srbiji, govoreći o pravima i položaju „srpske žene“, čine Dveri.
Imaju li žene naciju?
Šta zapravo znači čuveni poklič Virdžinije Vulf Kao žena, ja nemam zemlju. Kao žena, ja ne želim zemlju. Kao ženi, moja zemlja je čitav svet? Vulf Tri gvineje piše u kontekstu Španskog građanskog rata i uspona fašizma u Evropi, u vreme kada je žena udajom za stranca gubila državljanstvo, u vreme kada je sećanje na Prvi svetski rat, koji je sifražetkinje i feministkinje polarizovao na one koje su smatrale da je u ratu nacionalni interes važniji od ženskog fronta i one koje ni u ratnim okolnostima nisu želele da obustave feminističku borbu. U tom kontekstu, Vulf se suprotstavlja etnocentričnom poimanju nacije, čija se suština može svesti na krilaticu „on da brani, ona da rađa“. Žena je tu svedena na garant biološkog opstanka nacije, pa se pozicija muškarca predstavlja kao inherentno zaštitnička. Ukoliko žene odbiju tu zaštitu, one time odbijaju i da se rat vodi u njihovo ime, objašnjava Virdžinija Vulf.
U tom svetlu, pomenuta izjava ne predstavlja rizik koji bi mogla predstavljati ako se primeni na apstraktno idealistički način. Ima li smisla da poslovično poričemo granice i nacije, da tvrdimo kako smo sve sestre i sve potlačene na isti način, ako ne priznajemo pravo Albanki na Kosovu na samoopredeljenje?
To bi bilo sestrinstvo koje umesto svih osnažuje isključivo većinsku grupu u svojim redovima, očekujući da manjinske grupe na takav tretman jednostavno pristanu.
Pored etničkog shvatanja nacije, koje sam već pomenula, u pionirskoj studiji te vrste Nire Juval Dejvis Rod i nacija iz 1997, razloženo je i shvatanja nacije kao kulturne, odnosno državne zajednice. Diskurs feminizma često je pratio potonja dva.
Diskurs o naciji kao kulturnoj zajednici, čiji su prosvetiteljsko-romantičarski koreni očigledni, imao je neuporedivo veći emancipatorski potencijal u odnosu na etnocentrične nacionalizme. Bez obzira na esencijalističko, ograničavajuće i iz današnje perspektive krajnje reakcionarno izjednačavanje žene prvenstveno sa njenom ulogom majke i vaspitačice, pozicioniranje žena kao ravnopravnih članica kulturne zajednice zadalo je ozbiljan udarac temeljima patrijarhata. Naime, patrijarhat kao antropološki fenomen, kako je pokazala Šeri Ortener,1 počiva na izjednačavanju žene sa prirodom, odnosno sa biološkom reprodukcijom, dok je muškarac delatan u sferi duhovnog života, koji transcendira biološki, što mu omogućava povlašćen društveni položaj.
Zahtev za emancipacijom žena kao uslov nacionalnog oslobođenja ne samo da signalizira modernizacijska kretanja već predstavlja i oblik oplemenjivanja kategorije nacije socijalnim sadržajem. Izjednačavanje stepena ženske emancipacije sa stepenom nacionalne emancipacije bio je diskurs britanskog sifrašizma, početaka socijalističke misli u Srbiji (Svetozar Marković, sestre Ninković), jugoslovenske feminističke i intelektualne avangarde između dva rata, NOB-a. Desničarska strategija aproprijacije ovakvog tipa diskursa sastoji se iz dekontekstualizacije, preuzimanja nacionalnog predznaka, ali i uklanjanja socijalnog sadržaja.
Američki sifrašizam išao je ukorak sa idejom o izgradnji nacije kao državne zajednice. Liberalna teorija države, nasuprot marksističkoj, državu nastoji da objasni kao dodirnu tačku, a time i kohezivni faktor svih suprotstavljenih klasa i društvenih grupa. Odatle ideja da je „građanski“ nacionalizam, za razliku od etničkog, inkluzivan. No, upravo je iz redova feminističke teorije došla jedna od najpotpunijih kritika pseudouniverzalnosti građanskog statusa.
Iris Merion Jang je ekskluzivnost građanskog pluralizma ilustrovala na sledeći način:
U strukturi pluralizma interesnih grupa Prijatelji kitova imaju isti status kao Nacionalno udruženje za unapređenje obojenih ili Nacionalno streljačko udruženje, a svatko utječe na odlučivanje onoliko koliko može postići svojim sredstvima i domišljatošću u borbi za pozornost onih koji odlučuju.2
Feministički kolektivi, dakle, ne bi trebalo da se ponašaju kao buržoaska država: ako uistinu želimo da se borimo protiv nacionalizma i rasizma, ne bismo smele da ignorišemo kolektivne nacionalne i etničke razlike, da na taj način iskristalisanu perspektivu zaklanjamo apstraktnim univerzalnim sestrinstvom – marginalizovane žene prihvaćene su dokle god ne problematizuju svoju marginalnu poziciju unutar pokreta.
Sestrinstvo je revolucionarno
Sestrinstvo je moćno oruđe međusobnog ženskog osnaživanja, ali je i revolucionarno jer može da obezbedi platformu masovnog ženskog ujedinjenja radi preraspodele moći. Ono je jedan je od temeljnih principa socijalističkog feminizma. Svoj puni revolucionarni karakter ova poruka dobija u svetlu kolonizatorske viktimizacije koju su bele feministkinje često sprovodile prema svojim saborkinjama iz „trećeg sveta“.
Sestrinstvo se ne može pretpostaviti na temelju roda; ono se mora iskovati konkretnom istorijskom i političkom praksom, piše Čandra Mohanti, koja je ukazala na činjenicu da je predstavljanje zapadnih feministkinja kao samostalnih, obrazovanih i slobodnih žena konstruisano u opreci sa fantazmom zaostale orijentalne žene. Naravno, izlišno je ovom prilikom komentarisati desničarsko prisvajanje postkolonijalne kritike zapadnog feminizma.
Tako često možemo čuti navodno dobronamernu kritiku zapadnog feminizma, koji bi, umesto da u neokolonijalnom maniru pokušava da „spase“ ne-bele žene, treba da se ugleda na njihovu borbu koja, kako to desničari maštaju, u prvi plan stavlja porodicu i naciju, a ne žensku individuu. Ovakvo rezonovanje samo ogoljava desničarski strah od ženskog oslobođenja, ne i suštinsku brigu za problematiku rasnog i etničkog tlačenja.
Baš kao što je Mohanti argumentovala, da su žene na Zapadu zaista ostvarile zadovoljavajuć nivo individualnih i kolektivnih sloboda, više ne bi bilo potrebe za feminističkim organizovanjem. Sestrinstvo kao politička praksa jeste istinska pretnja konzervativizmu.
Jedna od prepreka na putu potpune jednakosti i inkluzivnosti u feminističkom pokretu svakako je i fenomen koji bismo, po analogiji sa „prosvećenim seksizmom“, mogli nazvati „ prosvećeni rasizam“.
Poenta politike sestrinstva nije u tome da bele i/ili žene srednje klase prestanu da artikulišu svoje sasvim legitimne zahteve, niti da se utrkuju u međusobnom samozadovoljnom spočitavanju rasizma, dok pri tome zadržavaju povlašćenu poziciju arbitra i glasnogovornice u ime svih žena. Poenta je stvoriti inkluzivne prostore u kojima će žene manjinskih nacija i etniciteta imati mogućnost da ih se čuje kada ukazuju na eksploataciju, diskriminaciju, rasizam i isključivanje, mogućnost da zaista ravnopravno zastupaju i interese grupa kojima pripadaju.
To je, mora se priznati, teži put, ali i jedini način da feminizam (p)ostane delotvorno oružje protiv nacionalizma, rasizma, ksenofobije. Jedna od mogućih strategija za tako nešto, zbog čega je danas važno vratiti se toj knjizi, ponudila je Nira Juval Dejvis u Rodu i naciji. Ona to naziva transferzalnom politikom.
Ova politička praksa zasnovana je na „ukorenjivanju“, odnosno afirmaciji vlastitog položaja kao puta u „premeštanje“, tj. razvijanje solidarnosti sa onima koji pripadaju drugim „zamišljenim zajednicama“, ali sa nama dele zajedničke političke vrednosti i ciljeve.
Transferzanlna politika podjednako je dobar odgovor i na kolonijalistički univerzalizam i na postmoderni relativizam, koji koliko god da je povremeno uspevao da ukaže na osobene razlike, njihovim samodovoljnim naglašavanjem doprinosi klimi političke indiferentnosti. Ukoliko su nezanemarljiva razlike među nama – nacija, rasa, konfesionalna pripadnost, seksualna orijentacija – toliko velike, to imobiliše politizaciju i masovno organizovanje.
S druge strane, ukoliko stalno naglašavamo različite vizure na istovetni uzrok i poredak potlačenosti, načine na koji su rasizam, mizoginija, nacionalizam utkani u kapitalistički sistem, time jačamo osećaj solidarnosti i zajedničkog političkog cilja.
Da žensko oslobođenje ne bismo prepustile desničarskim fikcijama o tome kako živi srpska žena i da ženama treba ne više prava već više privilegija, moramo se iznova podsećati reči Odri Lord – nijedna od nas ne može biti slobodna, dok to nismo sve, bez obzira na to koliko se naši okovi razlikuju.
