Glavni ideološki postulati „jugoslovenskog puta u socijalizam“ bili su nacionalna ravnopravnost (bratstvo i jednistvo), društvena jednakost (radničko samoupravljanje) i državna suverenost u odnosu na velike sile (nesvrstanost). Tokom poslednjih godina postojanja SFRJ, desne i liberalne političke snage su predano radile na osporavanju ovih vrednosti, a najučinkovitiji način diskreditovanja je bio isticanje nedoslednosti komunističkih elita u primeni sopstvenih principa. Konzervativni intelektualci koristili su sve vidljivije razmirice između republičkih partija za normalizaciju nacionalizma. Dok su ekonomska stagnacija i birokratske privilegije služile tržišnim reformatorima kao izgovor za stvaranje još većih nejednakosti kroz postepenu privatizaciju. Opoziciona omladinska štampa razotkrivala je afere izvoza oružja Jugoslovenske narodne armije u delove Afrike pogođene građanskim ratovima i glađu, predstavljajući solidarnost zemalja u razvoju kao fasadu koja krije nemoralnost diktatorskih režima.
Nova paradigma ekonomskog rasta obećavala je perifernim zemljama razvoj uključivanjem u globalne lance vrednosti pod kontrolom multinacionalnih kompanija, odbacujući ranije važeće teorije zavisnosti i nejednake razmene, a alternativa samoupravnoj demokratiji i nesvrstanosti postala je konvencionalna nacionalna država okrenuta Evropskim integracijama i svetskom tržištu. U godinama kada su se bivše zemlje državog socijalizma „vraćale Evropi“ svaka veza sa „Trećim svetom“ tumačila se kao tobože iracionalan korak koji društvo približava nerazvijenosti i varvarstvu, a takav stav je često bio propraćen rasističkim imaginarijumom.
Pokret nesvrstanih je tokom protekle tri decenije izbrisan iz kolektivnog pamćenja na prostoru bivše Jugoslavije. Emancipatorsko nasleđe nesvrstanosti tako ostaje limitirano na romantizovane priče, mitove i lična sećanja koja se sporadično pojavljuju u medijima ili kruže unutar porodica čiji su stariji članovi u jednom periodu svog života boravili u zemljama u razvoju kao radnici nekada uspešnih samoupravnih preduzeća. Istorijsko istraživanje nedavno pokrenuto na Univerzitetu u Beču pokušava da sačuva, kritički analizira i postavi ova sećanja u širi kontekst uloge koju je Jugoslavija igrala u zemljama u razvoju na primeru Zambije. Jedno od glavnih pitanja na koje projekat pokušava da pruži odgovor jeste: da li su jugoslovenska država i partija zagovarali koherentan model razvoja unutar Pokreta nesvrstanih?
Išli smo u Afrika da…
Kao što istoričar Nemanja Radonjić primećuje, usled specifične geopolitičke pozicije i marksističkog pogleda na svet, jugoslovenski komunisti su širili predstave o Africi posve drugačije od onih koje je stvorio evropski kolonijalizam. Samodefinišuća slika pretećeg „Drugog“, na Zapadu tradicionalno vezivana za tobože necilivizovani „Treći svet“, u SFRJ je projektovana na kapitalizam i staljinizam. U hladnoratovskim decenijama, kada je glavna opasnost za opstanak „samoupravnog socijalizma“ podjednako vrebala sa Zapada i Istoka, države Globalnog juga su doživljavane kao najpouzdaniji partneri Jugoslavije. Usled geografske blizine i popularnosti Pokreta nesvrstanosti među lokalnim političkim vođama, Afrika je figurirala kao sidro jugoslovenske orijentacije ka Globalnom jugu.
Iza čvrstih bilateralnih odnosa sa novooslobođenim afričkim državama stajale su godine diplomatskog povezivanja i asistiranja u borbi protiv kolonijalizma. Jugoslovenska spoljna politika u Africi je još od sredine pedesetih imala dvojaku orijentaciju. S jedne strane zvanični Beograd se nije libio da uspostavi prijateljske odnose sa konzervativnim državama poput Etiopske monarhije kako bi zadobio diplomatski uticaj na kontinentu. Pa ipak, bivši partizani su najviše poverenja polagali na progresivne političke snage spremne da povedu oružanu borbu protiv kolonizatora, poput alžirskog Fronta nacionalnog oslobođenja (FLN), koji je Jugoslavija tokom borbe za nezavisnost pomagala politički i materijalno uprkos pretnji pogoršanja diplomatskih odnosa sa Francuskom. Jugosloveni su tako koristili prisustvo u centrima dekolonizacije 1950-ih i ranih 1960-ih poput Kaira, Alžira, Konakrija i Dar es Salama kako bi stupili u kontakt sa oslobodilačkim pokretima u drugim delovima Afrike.
Prijateljski odnosi Josipa Broza Tita i afričkih lidera se u postjugoslovenskim medijima uglavnom ilustruju kroz egzotizirajuće priče o posetama „ekscentričnih vladara“ poput Hajla Selasija ili Muamera Gadafija. Kada se želi dočarati ugled koji je Tito uživao u zemljama u razvoju, ponekad se prepričava i scena afričkog lidera koji neutešno plače na Titovoj sahrani. Malo ko se pak može setiti imena spomenutog državnika ili zemlje koju je predstavljao. Političke i ekonomske veze sa Zambijom i njenim predsednikom Kenetom Kaundom nisu toliko poznate iako se radi o jednim od najplodnijih saradnji koje je Jugoslavija negovala sa afričkim zemljama tokom poslednje dve decenije svog postojanja.
Saborci protiv neokolonijalizma
Kontakt sa zambijskim nacionalističkim aktivistima i sindikalnim vođama je usposavljen već krajem 1950-ih putem Saveza socijalističkog radnog naroda i Saveza sindikata Jugoslavije koji su u tadašnju britansku koloniju Severnu Rodeziju slali pomoć za političko delovanje u vidu radio aparata, geštetnera i organizovali posete zambijskih drugova koji su na jugoslovenskim univerzitetima držali predavanja o situaciji na jugoistoku Afrike. Jugoslavija je bila prva strana zemlja koju je vođa antikolonijalnog pokreta Kenet Kaunda posetio zvanično kao budući predsednik Zambije u proleće 1964 godine. Svoja pisma Titu Kaunda u to vreme potpisuje kao „saradnik u borbi protiv imperijalizma, kolonijalizma i neokolonijalizma“.
Po sticanju nezavisnosti 1964. godine Zambija se zatekla u neprijateljskom okruženju. Ekonomski rast ove kontinentalne zemlje bio je usko vezan za izvoza bakra na svetsko tržište a postojeće saobraćajnice i pruga su bili usmereni ka južnim lukama u portugalskoj koloniji Mozambiku i Južnoj Africi. Električna energija za iskopavanje bakra se uvozila iz susedne Južne Rodezije (Zimbabve), koja je u to vreme pod kontrolom belih kolonista. Kako bi izbegla zavisnost od agresivnih suseda Zambija se okreće saradnji sa Jugoslavijom čija preduzeća grade hidroelektrane, puteve, škole i ostalu infrastrukturu, dok jugoslovenske državne institucije i vojska obrazuju zambijske kadrove za privredu i državnu upravu.
Za zvanični Beograd borba protiv kolonijalnih i rasističkih snaga na jugu Afrike bio je internacionalistička obaveza i spoljnopolitičko pitanje od prvorazrednog značaja. Svaki trijumf progresivnih pokreta u Africi značio je pomeranje globalnih odnosa moći u korist socijalističkih država. Jugoslavija je shodno tome Zambiji pružala bespovratne kredite, stipendirala njene studente i bezrezervno podupirala interese južnoafričkih oslobodilačkih pokreta u međunarodnim forumima. Zambija je sedamdesetih godina prošlog veka postala isturena južna predstraža progresivnih režima u Africi, a redovne avio linije iz Beograda su za Lusaku transportovale inžinjere, radnike, građevinsku opremu ali i lekove i oružje za mnoštvo oslobodilačkih pokreta na jugu Afrike.
Bilo bi pak pogrešno jugoslovenski angažman u Africi posmatrati isključivo kroz prizmu „pružanja pomoći“. Velika samoupravna preduzeća poput Energoprojekta i Energoinvesta ostvarivala su značajnu finansijsku dobit poslovanjem u Zambiji. Sam Tito je bio eksplicitno protiv upotrebe termina „pomoć“ u opisima saradnje sa zemljama Globalnog juga. Po zamisli jugoslovenskih komunista ekonomska razmena unutar Pokreta nesvrstanih trebala je da pruži početni zamajac razvoju Zambije kako bi je osposobila za redovne trgovinske odnose sa Jugoslavijom od koje bi obe strane imale koristi. Slično unutrašnjem konceptu razvoja, jugoslovenska spoljna politika predviđala je novi svetski poredak zemalja na sličnom nivou ekonomskog razvoja u kome postoji sklad između težnje za ostvarivanjem dobiti kroz tržišnu razmenu i socijalističkog modela razvoja.
Više od modernističke estetike
Za razlliku od radikalnijih članova Pokret nesvrstanih poput Kube, Jugoslavija i Zambija su zastupale umereniju viziju promene svetskog kapitalističkog sistema. Umesto revolucionarne pobede nad imperijalizmom, Tito i Kenet Kaunda smatrali su da kroz politički pritisak unutar Ujedinjenih nacija i međusobno povezivanje zemalja u razvoju mogu preokrenuti odnose razmene na svetskom tržištu u svoju korist i postepeno smanjiti globalne nejednakosti. Ova strategija razvoja dovela je obe zemlje u slepu ulicu krajem sedamdesetih godina prošlog veka kada je svetska ekonomija zapala u strukturnu krizu. Ekonomski najrazvijenije države više nisu bile spremne da dozvole reformske incijative zemalja periferije u međunarodnim forumima dok je većina nesvrstanih zemalja zapala u dužničku krizu. Usled pada cene bakra na svetskom tržištu Zambija više nije mogla da finansira ambiciozne investivione radove a jugoslovenska preduzeća i radnici krenuli su da se povlače samo kako bi se suočili sa novom krizom kod kuće.
Mnogi projekti jugoslovenskih građevinskih preduzeća u Africi su danas napušteni i služe kao podsećanje na promašene objekte izgrađenih za samopromociju perifernih elita i neupešne pokušaje ubrzane modernizacije. Pa ipak, fokus na grandiozne i estetski najprivlačnije projekte skreće pažnju sa stotine puteva, bolnica, hidroelektrana, univerziteta i stambenih naselja izgrađenih u okviru saradnje nesvrstanih koje su i dalje u uoptrebi. U Zambiji, kao i u mnogim drugim delovima Afrike, investicije ostvarene 1960-ih i 1970-ih godina u okviru saradnje nesvrstanih još uvek stoje kao osnovna, i često jedina, infrastruktura za zadovoljenje osnovnih potreba stanovništva.
Ovo nam govori da je pored svih mana i kratkovidosti, pokušaj modernizacije kroz saradnju perifernih zemalja bio značajan i vredan poduhvat koji je unapredio živote miliona ljudi. Danas, kada se Zambija susreće sa novom dužničkom krizom i periodičnim isključenjima struje širom zemlje a balkanske zemlje se takmiče u privlačenju stranih korporacija dok se privatizuju socijalne usluge, vreme je da se osvrnemo unazad i ponovo promislimo alternativne vizije celovitog društvenog razvoja i međunarodne solidarnosti.
