Veliki broj radnika i njihovih organizacija u svetu se danas bori za skraćivanje radnog vremena uz zadržavanje istih zarada. O tome ste mogli da se informišete na Mašini, a povodom Međunarodnog praznika rada – Prvog maja, podsetićemo se kako je to bilo nekada i zašto radnički pokret obeležava ovaj datum. Naravno, nećemo zaboraviti i na zasluženi odmor.
U kasnom 19. veku, radnička klasa borila se za uvođenje osmočasovnog radnog vremena, s obzirom da su uslovi rada bili teški, da se tada radilo 10 do 16 sati i da su smrt i povrede na radnom mestu bili uobičajeni. Još tokom šezdesetih godina 19. veka, radni ljudi su se borili za skraćivanje radnog dana bez smanjenja plate, ali je tek krajem osamdesetih organizovana radnička klasa bila dovoljno snažna da bi se izborila za osmočasovno radno vreme. Pored toga, socijalizam je tada bio privlačan radnim ljudima, pogotovo ideja da radnička klasa bude vlasnik nad sredstvima za proizvodnju.
Prilika da se iznese zahtev za uvođenjem osmočasovnog radnog dana došla je u Sjedinjenim Američkim Državama, kada su organizovane radničke demonstracije u Njujorku, Detroitu, Milvokiju i drugim gradovima. Najveći protesti održani su u Čikagu 1. maja 1886. godine, kada je između 30.000 i 40.000 radnika stupilo u štrajk, a na ulicama je bilo duplo više ljudi koji su učestvovali u raznim demonstracijama i marševima.
Već 3. maja došlo je do incidenta ispred Mekormikove fabrike za proizvodnju mašina za žetvu, kada su se radnici sukobili sa štrajkbreherima, pri čemu je jedna osoba poginula, a više njih povređeno. Narednog dana, 4. maja, na trgu Hejmarket u Čikagu održan je novi protest na kojem se pojavio čak i gradonačelnik Čikaga. Međutim, jedna osoba, čiji identitet nikada nije utvrđen, tog dana je bacila bombu, nakon čega je ubijeno sedam, a ranjeno 67 policajaca. U eksploziji je poginulo i najmanje četvoro demonstranata, a povređeno je više od 30 štrajkača.
Tri godine kasnije, na Prvom kongresu Druge internacionale u Parizu ustanovljeno je obeležavanje Prvog maja u znak na sećanja na čikaške događaje. Nakon toga, Prvi maj nije bio dan proslave, nego dan borbe za radnička prava i radničku solidarnost širom sveta. Pobedom Oktobarske revolucije u Rusiji 1917. godine, Prvi maj je postao državni praznik. S druge strane, dolaskom Adolfa Hitlera na vlast u Nemačkoj 1933. godine, Prvi maj je preimenovan u Dan nacionalnog rada, čime je izbrisana klasna borba i promovisana je nacistička ideologija Trećeg rajha.
Prvi maj u Jugoslaviji
Već 1890. godine i to u Hrvatskoj i Sloveniji, tada u sklopu Habzburške monarhije, organizovane su prve prvomajske demonstracije. Kako piše časopis Tina 1973. godine, prvomajske demonstracije su uglavnom bile mirne, ako zanemarimo policijske provokacije. Vlasti su ih zabranile 1897. godine, pa su narednih godina demonstracije bile obeležene nemilim događajima.
U Srbiji je 1893. godine po prvi put organizovano prvomajsko okupljanje zbog loših uslova rada, niskih nadnica i izostanka radnog vremena. Od te godine je uspostavljena tradicija održavanja prvomajskih demonstracija.
Burni događaji bili su 1905. godine, kada je 10.000 ljudi na Topčideru tražilo da se ne radi 1. maja. Demonstracije su tada održane i u Nišu, Kragujevcu, Leskovcu, Požarevcu i Smederevskoj Palanci. Tom prilikom su srpski radnici pokazali solidarnost sa ruskim radnicima koji su se borili protiv carizma u Rusiji. Tako je bilo do 1929. godine, kada je diktatura kralja Aleksandra Karađorđevića zabranila radničke organizacije i Komunističku partiju Jugoslavije (KPJ).
Posle pobede jugoslovenskih partizana predvođenih Josipom Brozom Titom i KPJ u Drugom svetskom ratu, Prvi maj je dobio novo obeležje. Već 1945. godine doneta je Uredba o proglašenju Prvog maja za državni praznik koju je potpisao Tito sa svim članovima Ministarskog saveta Demokratske Federativne Jugoslavije (DFJ).
Praznik nije bio protestnog karaktera, već je obeležavan svečano. Pravljeni su programi i proslave na ulicama gradova. Slavila su se dostignuća radničke klase, stuba socijalističke Jugoslavije, a skupovima su prisustvovali i najviši državni zvaničnici, uključujući i Tita. Organizovane su masovne državne manifestacije, vojne parade, okupljanja radničkih kolektiva i studenata, kao i nastupi kulturno-umetničkih društava. Prema rečima istoričara Milivoja Bešlina, „manifestacije su u početku imale više vojni karakter zato što je država nedavno izašla iz rata i ponosila se oružanim snagama.“
Kako je izgledala prvomajska parada 1951. godine opisuje književnik i Titov prevodilac Ivan Ivanji:
„Vojska je marširala, prolazili su tenkovi i kvarili asfalt, avioni nas nadletali, radnici i građani su marširali sa kosama i ašovima na ramenu, nosili neke prigodne transparente, za njima traktori, lepe devojčice u šorcevima i belim košuljama, defilovale su radne organizacije na kamionima zajedno sa mašinama na kojima su radili, na jednom kaminu je čak bio i brod. Za novine sam pisao o oduševljenju naroda. Nisam lagao. Aplauz je bio zarazan.“
Uz to su isticani i plakati na kojima su prikazani radnici i seljaci, kao i železnice, njive, novi traktori i fabrike koje su bile veliki oslonac jugoslovenske privrede.
Od druge polovine šezdesetih godina više nije bilo prvomajskih parada. Zašto? Pre svega treba uzeti u obzir neuspeh privredne reforme 1965. godine, studentske proteste 1968. godine, kao i činjenicu da su radnički štrajkovi postali realnost koja se nije mogla izbeći. Masovniji štrajkovi u Srbiji su tokom šezdesetih godina izbijali u gradovima i sredinama sa dužom industrijskom tradicijom, dok su se intenzivirali tokom osamdesetih godina zbog opšte društveno-ekonomske i političke krize.
Veoma je značajno osvrnuti se i na odnos socijalističke države i Saveza komunista Jugoslavije koji ju je vodio sa u to vreme jedinim „zvaničnim“ sindikalnim savezom, čiji su članovi bili praktično svi radnici i radnice Jugoslavije. Radnička klasa izašla je kao glavna društvena sila iz Drugog svetskog rata na prostoru Jugoslavije, a sindikati kao njene predratne organizacije su baštinile tradiciju radikalnog radničkog organizovanja i borbe za bolje radne i socijalne uslove. Ipak, snažni jugoslovenski sindikati su vremenom bili pacifikovani kako bi bile sprovedene ekonomske reforme koje je država nametala, naročito od šezdesetih godina.
Tokom osamdesetih godina, kada su sprovedene značajnije mere štednje i liberalizacija tržišta, Savez sindikata Jugoslavije više nije bio eksponent radnika i radnica Jugoslavije. Naprotiv, iza velikog broja štrajkova organizovanih krajem poslednje decenije postojanja socijalističke države su stajali radnici, često i uprkos željama sindikata.
Gde slaviti danas?
Iz socijalističkog perioda zadržalo se proslavljanje na izletištima uz roštiljanje. Sindikati koji su nastali poslednjih decenija nisu uspeli da u značajnijoj meri promene „tradiciju“ i Prvi maj vrate njegovim korenima. Iako je položaj radničke klase veoma težak, prvomajski protesti su poprimili simbolični karakter. No, bez namere da morališemo onima koji će raspaliti ćumur ovog Prvog maja, niti da prebacujemo sindikatima i drugim organizacijama zbog manjka organizacione sposobnosti, hajde da vidimo gde se sve može proslaviti Prvi maj.
Oni koji žive u Beogradu najčešće odlaze na Avalu ili Košutnjak. Istorijski značaj Avale ogleda se, između ostalog, u tome što su oktobra 1944. godine jugoslovenski partizani uz pomoć sovjetske Crvene armije vodili ključnu bitku protiv nemačkih snaga. Bitka je, uz oslobođenje Beograda, okončana pobedom antifašističkih snaga. S druge strane, u istočnom podnožju Košutnjaka nalazi se Hajdučka česma, gde je 1977. godine organizovan legendarni koncert Bijelog Dugmeta, jednog od simbola socijalističke Jugoslavije.
Radnici i radnice Požarevca i okoline mogu da proslave Prvi maj u spomen-parku Čačalica. Za vreme Drugog svetskog rata, Čačalica je bila stratište, gde je streljano oko 3000 simpatizera Narodnooslobodilačke borbe i zarobljenih partizana. Mesto na kome počivaju posmrtni ostaci obeleženo je spomenikom iz 1962. godine, izvedenim u formi zida sa puščanim udubljenjima i simbolima koji obeležavaju streljanje žrtava, čiji su autori arhitekta Bratislav Stojanović iz Beograda i vajar Stanislav Mićić iz Zagreba.
Takođe, u okviru spomen-parka Čačalica se od 1962. godine nalazi spomen-kosturnica u kojoj je sahranjen 441 borac Crvene armije koji su pali oktobra 1944. godine na području od Rudne glave do Mladenovca. Projekat kosturnice uradio je već pomenuti arhitekta Bratislav Stojanović. Tu je i spomenik Zvezda, delo Milorada Tepavca iz 1985. godine, kao simbol pobede jugoslovenskih naroda nad fašizmom.
Nišlijke i Nišlije Prvi maj proslavljaju na Bubnju. To mesto je poznato kao stratište iz Drugog svetskog rata, jer su Nemci streljali više od 10.000 stanovnika Niša i jugoistočne Srbije. Masovno su streljani i zarobljenici koncentracionog logora Crveni krst u Nišu, gde je takođe organizovano prvo uspešno bekstvo logoraša 1942. godine. Na Bubnju se nalazi spomenik Tri pesnice, podignut 1963. godine kao simbol prkosa logoraša. Autor je vajar Ivan Sabolić. Pored toga, na Bubnju se nalazi i reljef koji prikazuje stradanja tokom Drugog svetskog rata i pobedu slobode. Na njemu stoje ugravirani stihovi niškog pesnika Ivana Vučkovića: „Iz krvi komunista i rodoljuba nicale su pesnice bunta i opomene, pesnice revolucije, pesnice slobode. Streljali su nas, ali nas nikad nisu ubili, nikad pokorili. Mi smo zgazili mrak i suncu oslobodili put.“
Kragujevčanke i Kragujevčani Prvi maj provode u Šumaricama. One su poznate kao mesto masakra koji su počinili Nemci, streljajući oko 2800 lica 21. oktobra 1941. godine, pri čemu su pomoć okupatoru pružali i pripadnici Srpskog dobrovoljačkog korpusa pod komandom Marisava Petrovića. Posle Drugog svetskog rata, u Šumaricama je otvoren spomen-park, a podignuto je i deset spomenika, od kojih valja pomenuti Spomenik bola i prkosa (izgrađen 1959. godine, delo vajara Ante Gržetića), Spomenik streljanim đacima i profesorima (izgrađen 1963. godine, delo vajara Miodraga Živkovića), Spomenik Kristalni cvet (izgrađen 1968. godine, delo arhitekte Nebojše Delje) i Spomenik Sto za jednog (izgrađen 1980. godine, delo vajara Nandora Glida).
Oni koji žive u Vojvodini, tačnije u Novom Sadu i okolini, prvomajske praznike tradicionalno obeležavaju na Fruškoj gori. Ona je za vreme Drugog svetskog rata bila izuzetno značajna, jer su se na tom prostoru formirale prve partizanske jedinice – Fruškogorski i Podunavski partizanski odred koji su se borili protiv Nemaca i ustaša. Na Fruškoj gori je stvorena i slobodna teritorija u jesen 1942. godine, a takođe su počinjeni i zločini od strane okupatora i njegovih pomagača. Stradali su Srbi, Jevreji, Romi i antifašisti drugih nacionalnosti, a uz to su uništeni i fruškogorski manastiri.
Sa probojem Sremskog fronta 1945. godine, partizani su uz pomoć crvenoarmejaca oslobodili Srem i Frušku goru. Kao i Šumarice u Kragujevcu, Fruška gora je bogata spomeničkim obeležjima, od kojih vredi pomenuti spomenik Sloboda na Iriškom vencu, delo vajara Sretena Stojanovića koje je prvi put prikazano 7. jula 1951. godine, na Dan ustanka naroda Srbije.
Na kraju, vredi razmisliti i o onome što je govorio Džon Lenon (John Lennon) u čuvenoj pesmi „Working Class Hero“ iz 1970. godine: „Dvadeset godina te muče i plaše/A onda očekuju da izabereš karijeru/Kad si neupotrebljiv i pun straha/Nije mala stvar biti heroj radničke klase“.
