Prvi svetski rat je značajno promenio društveno-ekonomski položaj žene. Posleratni period je doneo novine u pogledu ekonomske konfiguracije društva i podstakao intenziviranje tržišno orijentisane proizvodnje. Kako je, ipak, većina stanovništva u Srbiji živela od poljoprivrede, koja je bila neproduktivna, prilagođavanje novonastalim ekonomskim zahtevima nije išlo glatko. U isto vreme dolazi do postepene industrijalizacije u urbanim sredinama. Ove ekonomske promene su podstakle i društvene transformacije, pa se do tada dominantan oblik zajedničkog organizovanja proizvodnje u okviru poljoprivredne zadruge sve više i više raspada i nastaju inokosne porodice.
Kako je porodica istorijski mesto eksploatacije ženskog rada i patrijarhalne opresije, prelazak iz jednog oblika u drugi je, i pored svojih specifičnosti, ipak ostavljao žene u potčinjenom položaju. Međutim, industrijalizacija i transformacija porodice su otvorile put migraciji ženske radne snage iz sela u gradove. U urbanim sredinama, u periodu rane industrijalizacije žene su postajale deo organizovane radničke klase, čime se formirao njihov politički subjektivitet radnica.
Stambeni uslovi
Gradovi su posle rata „obećavali“ bolji život, ali u realnosti je to bilo daleko od istine. Uslovi života u domovima radničke klase nakon Prvog svetskog rata bili su nesnosni. Većina stanovništva je živela u udžericama sa jednom prostorijom, bez tople vode, a kanalizacije nije bilo u većem delu Grada Beograda. Plate radničke klase nisu bile dovoljne da pokriju troškove stana i hrane1, a uz to su radnici dobijali otkaze bez upozorenja i stanodavci su ih izbacivali iz stanova relativno lako. Ovakvi uslovi života su još više otežavali tlačenje koju su žene trpele u okviru porodica i eksploataciju na tržištu rada.
Žene koje su migrirale iz seoskih u gradske sredine su se pre svega zapošljavale na poslovima koji su odgovarali njihovim prethodno stečenim veštinama, pa su često radile u tekstilnoj industriji, kao kućna posluga, u ugostiteljstvu, itd. Ova zanimanja su u načelu bila niže plaćena, a pored toga žene su i dalje obavljale neplaćeni kućni rad u okviru nuklearne porodice. Na ovaj način je jeftiniji ženski rad dvostruko doprinosio akumulaciji kapitala: žene su em bile manje plaćene u proizvodnji, em se nije izdvajao deo profita za izgradnju socijalne zaštite, već po patrijarhalnim principima na žene padala obaveza dnevnog i generacijskog obnavljanja radne snage. Primarno mesto eksploatacije neplaćenog ženskog rada je bila porodica, odnosno dom.
Dom je prostor u kom se obavljaju poslovi neophodni za opstanak radničke klase. Kako bi radnik mogao da ustane ujutru i ode na posao, potrebno je da mu budu obezbeđeni uslovi života koji barem minimalno zadovoljavaju njegove potrebe, odnosno mora da ima odeću, obuću, spremljenu hranu, da se socijalizuje, itd. Usled patrijarhalnih principa inkorporiranih u kapitalistički način proizvodnje ovaj deo poslova pada na pleća žene. Tako je radnica nekada (a i sada) nosila dvostruki teret rada – neplaćeni rad u domaćinstvu i niskoplaćeni rad u fabrici.
Poslovi socijalne reprodukcije u posleratnom periodu, u jeku stambene krize praćene poskupljenjem osnovnih životnih namirnica, činili su još neosnosnijim život i rad u gradu. Ali, u isto vreme su žene prepoznale značaj kolektivnog organizovanja i delovanja u cilju oslobođenja, zbog čega su se udruživale i zajednički borile protiv izvora ugnjetavanja. Tako je pored borbe za politička prava nekada bilo mesta i za borbu za pravo na dom.
Kolektivno organizovanje žena
Žene su u periodu nakon Prvog svetskog rata nastavile borbu za emancipaciju i oslobođenje od društvenih okova. Udruživanje žena dešavalo se po različitim osnovama, a dve najvažnije organizacije koje su se bavile pravima žena i njihovim oslobođenjem bile su Društvo za prosvećivanje žene i zaštitu njenih prava (Društvo), feministička organizacija koja je mahom okupljala žene srednje klase (u šta su tada spadale i učiteljice, službenice, itd.) i Konferencija žena socijalista (komunista) (Konferencija žena), proleterska organizacija koja je okupljala pripadnice radničke klase.
Društvo je osnovano 1919. godine i borilo se za ostvarivanje političkih prava žena, uključujuć i pravo glasa, pravo na jednako učestvovanje u javnom životu, pravo na rad, pravo na obrazovanje, itd. Društvo nije bilo povezano ni sa jednom političkom partijom i njegove članice su smatrale da žene mogu da pristupe Društvu bez obzira na političku orijentaciju. Oglašavale su se preko svog glasila „Ženski pokret“, koji su krenule da objavljuju 1920. godine. U glasilu su obrađivale širok spektar tema: pored prava glasa, bavile su se pravom na obrazovanje i rad, kulturom, međunarodnim organizovanjem žena, itd. Međutim u prve dve godine objavljivanja časopisa nisu se bavile temom stanovanja i poskupljenjem životnih namirnica. Članice Društva su bile uglavnom imućnije žene i žene srednje klase, pa ih ova tema ipak nije toliko lično pogađala. Mogle su sebi da priušte krov nad glavom i zadovolje osnovne životne potrebe, te je borba za pravo na dom kao deo ženskog organizovanja ipak ostala po strani.
S druge strane komunistkinje su aktivno učestvovale u borbi za pravo na dom. Konferencija žena socijalista (komunista) je nastala 1919. godine na Kongresu ujedinjenja svih komunističkih i socijalističkih organizacija. Konferencija žena se zalagala za prava žena iz radničke klase i delovala je u sklopu Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista), i kasnije u okviru Komunističke partije Jugoslavije. Komunistkinje su se takođe borile za politička prava žena, a pored toga su bile aktivne u borbi protiv poskupljenja osnovnih životnih namirnica i loših uslova stanovanja.
Pravo na dom – komunističko i feminističko pitanje
Konferencija žena je delovala u sklopu Partije, pa njen rad prestaje u decembru 1920. godine kada je doneta vladina odluka „Obznana“ kojom je ukinuta Komunistička partija zbog organizovanja štrajkova i širenja protesta. Konferencija žena je tako postojala nešto kraće od dve godine i u ovom periodu je bila dosta delovala na planu stanovanja i poskupljenja. Borba protiv stambene krize odvijala se kroz organizovanje zborova i kružoka, kao i pisanje dopisa organima vlasti i tekstova u njihovom glasilu „Jednakost“.
Komunistkinje su same organizovale zborove i/ili su govorile na zborovima koje je organizovala Partija. One su isticale zahteve za poboljšanje uslova stanovanja i rešavanje stambene krize, koji su često bili isti kao i zahtevi Partije. S jedne strane, zborovi su služili kao sredstvo pritiska na Državu i Grad Beograd da sprovedu rekviziciju2 praznih stanova u korist radničke klase, koja je bila propisana mera ublažavanja stambene krize u propisima donetim nakon rata.3 Pored toga komunistkinje su isticale obavezu Države i Beogradske opštine da započnu izgradnju javnih stanova za sve one kojima je bio potreban krov nad glavom. Ovo su dva najradikalnija zahteva koja su težila ublažavanju stambene krize u kapitalističkom društvu u nastajanju. Komunistkinje su uzrok krize videle u kapitalističkom načinu proizvodnje, a dugoročno rešenje u socijalizmu, do koga je moglo doći jedino kolektivnim organizovanjem radnika i radnica u okviru Partije. Stoga su na kraju svakog zbora pozivale radnice da se priključe Partiji.
Još jedan korak na putu ka socijalističkom društvu bio je organizovanje kružoka po radničkim stanovima, jer komunistkinje nisu prepustile da se stvari odvijaju same od sebe, već su aktivno delovale u širenju socijalističke misli. Radnička klasa je uglavnom živela zgusnuto u određenim delovima grada, poput Dorćola, zbog čega je bilo lakše organizovati kružoke za veći broj žena. Radnice iz jedna zgrade okupile bi se kod komšinice, slušale i razgovarale sa politički edukovanijom drugaricom o problemu kapitalističke proizvodnje, uzrocima bede radničke klase i potrebama kolektivnog organizovanja. Pored direktnog kontakta sa radnicama, edukacija se odvijala i kroz tekstove objavljivane u „Jednakosti“. Pisana i živa reč su se međusobno preplitale i širile emancipatorsku misao među radnicama podstičući ih da se postepeno priključuju Partiji i uzimaju učešće na pojedinim funkcijama.
A gde smo danas?
Danas smo daleko, daleko od ovog stepena organizovanja u borbi protiv stambene krize (ili bilo kojoj drugoj borbi zasnovanoj na antikapitalističkim i socijalističkim principima). Organizovanje radničkle klase u posleratnom, predrevolucionarnom periodu bi bilo nepojmljivo za današnje standarde. Samo na zborovima protiv poskupljenja i stambene krize u Beogradu znalo je da prisustvuje po nekoliko hiljada radnica i radnika; nezavisno od toga da li je bila kiša, sunce, da li je moglo da se uđe u prostoriju gde su se održavali govori, ljudi su stajali, usklikivali i zajedno se organizovali. Istorijski momenat je drugačiji, kapitalizam je u drugoj fazi, no sve to ne znači da ne možemo zajednički da delamo.
Danas smo u mogućnosti da se organizujemo u manjem obimu, koristeći drugačije metode i postavljajući zahteve koje su u skladu sa trenutnim pritiscima. Ali učenje iz prošlih iskustava, povezivanje i stvaranje širih saveza je moguće u svakom istorijskom momentu, sve dok imamo na umu ograničenja perioda u kome živimo i mogućnosti kojima raspolažemo.
- U gradovima je 80 % ljudi živelo od nadnica, oko 50% stanovništva je jedva sklapalo kraj s krajem. Uz to se procenjuje da je oko 30% do 50% iznosa od plate odlazilo na troškove stanovanja.
- Rekvizicija podrazumeva oduzimanje viška prostora u korist onih kojima je potreban. U aprilu 1919. godine je usvojena Zakon o izmenama u zakonu o obustavi izvršenja i obezbeđenja kao i toku rokova od 29. juna 1914 kojom je naređeno da se svi prazni stanovi, pa čak i višak soba, moraju izdavati.
- iše o ovome master radu Ivane Anđelković „Evropski uticaj na koncept socijalnog stanovanja u međuratnom Beogradu“, 2022.
