Fama o građanskoj participativnosti

​Iako svedočimo porastu građanskog aktivizma, čini se da je njegov najefektniji učinak stvaranje iluzije o mogućnosti društveno-političkog organizovanja. Istovremeno takve inicijative najčešće ne problematizuju neprikosnovenost privatne svojine ni kapitalističkog načina proizvodnje. Postavlja se pitanje kako uneti rascep u sistemsku logiku sprege kapitala, buržoaske države i civilnog sektora, koja toliko funkcionalno prikriva odnose eksploatacije u sferi ekonomije.

I vrapci na grani znaju da se problematika autonomnog organizovanja građana u upravljanju društveno-političkim životom i ekonomskim procesima danas ne može razmatrati izvan mišljenja mogućnosti rekuperacije političkog delovanja u uslovima liberalno-demokratskog modela društvenog uređenja i dominacije principa slobodnog tržišta. Takođe, svi se u načelu slažu da je mehanizam političke desubjektivacije građana i razbijanja društvene sfere u nekadašnjim socijalističkim zemljama određen procesom restrukturacije socijalističkih proizvodnih odnosa kroz privatizaciju društvene svojine, kao dominantnog oblika organizacije društvenih odnosa u socijalizmu, i institucionalizaciju privatne svojine, kao stožernog principa restauracije kapitalističkih društvenih odnosa.

U situaciji svršenog čina mnogi danas bruje o javnom interesu, o javnim dobrima, posvuda se potražuju redukovana socijalna prava, zahteva se revizija procesa privatizacije, zagovara aktivan društveni angažman kroz direktno demokratsko samoorganizovanje građana u upravljanju društveno-ekonomskim procesima i sl. Imajući u vidu posledice istorijski nezapamćene sekvence planetarne akumulacije, koncentracije i centralizacije kapitala, reaktivan govor o neophodnosti stvaranja drugačijih oblika društveno-političkog samoorganizovanja je, na prvi pogled, razumljiv i nominalno prihvatljiv, iako možda pomalo odocneo. Šta se to dogodilo u međuvremenu? Kud se dedoše prava; kada i kako su istorijski osvojena ta prava; kakva je bila forma političkog subjektiviteta u istorijskoj borbi za ostvarivanje tih prava – da li govorimo o državi, civilnom društvu ili, možda, o međunarodnom radničkom pokretu?

Pretpostavimo da je odgovor na ovo pitanje načelno poznat uprkos strukturnoj amneziji. Zbog čega onda srednji slojevi u Zapadnoj Evropi i osiromašeni agregat nekadašnje radničke klase na evro-periferiji i dalje upiru molećiv pogled u supsidijarnu državu kao fikciju društvene solidarnosti i garanta povraćaja oduzetih prava, pa kad globalni kartel lokalnih klijentelističkih partokratija i međunarodnih institucija finansijskog kapitala kaže odlučno: ne, supstituišite realne interese društva kao svoj partikularni društveni interes u sferi civilnog društva koja je oduvek i bila rezervisana za ostvarivanje konglomerata privatnih interesa – otpočinje iznuđeno „samoorganizovanje“ atomizovanih ostataka društva u najrazličitijim ad hoc formama grupisanja radi zadovoljenja individualnih sitnosopstveničkih interesa zaodenutih u farsičan zahtev za odbranu javnog interesa (od tzv. freelance co-workinga, preko inicijativa za odbranu „prava na grad“, prava na zagarantovan minimalni prihod itd.).

Šta je, u stvari, društveni interes danas; postoji li društvo uopšte; kakva je uloga države u svemu tome, a kakva civilnog društva? Kome je donedavno u EU bilo dobro, a danas se najglasnije upinje da istakne problem posvemašnje društvene nepravde i nejednakosti, oportunistički zahtevajući pravedniju raspodelu društvenog bogatstva, kao da se društvene nejednakosti generišu u domenu preraspodele društvenog bogatstva, a ne u proizvodnji kao primarnom procesu društvene reprodukcije koji predeterminiše raspodelu. Ko je mirno ćutao, redovno izlazio na glasanje i povremeno simbolički protestovao u zakonski dozvoljenim okvirima, dok se u međuvremenu širom sveta intenzivirala akumulacija privatnog kapitala bez istorijskog presedana? Nisu li to pripadnici tzv. srednje klase u Evropi koji su doskora uživali pogodnosti ostataka sistema socijalne države i zaduživali se kod banaka pod patronatom države, a sada, usred privredne recesije, hrle u državne parlamente da s reformističkih pozicija participiraju u sistemu reprodukcije moći buržoaske države i društva ne bi li očuvali vlastitu klasno-slojnu poziciju – razume se, bez radikalizacije svojih zahteva u pravcu ukidanja kapitalističkog načina proizvodnje i sistema svojinskih odnosa, koji upravo obezbeđuju strukturne preduslove ekonomske eksploatacije i reprodukciju društvenih nejednakosti.

Reformulišimo ova pitanja: šta zapravo prethodi formalno-pravnoj kodifikaciji instituta privatne svojine i političkoj konsolidaciji klase privatnih posednika u bilo kom istorijskom periodu ili epohi, pa tako i danas, imajući u vidu činjenicu da svojina nije samo skup pravnih normi koje regulišu način prisvajanja, niti čisto ekonomska kategorija, već prvenstveno društveni odnos prisvajanja uslova proizvodnje i sredstava za proizvodnju, budući da u sastav ekonomske vrednosti svojine ulazi i rad, otelovljen u predmetu svojine kao ekonomskom dobru, i to najamni rad, koji je u sistemu kapitalističke robno-novčane privrede odvojen od sredstava za proizvodnju i putem mehanizma ekstrakcije viška vrednosti izjednačen s bilo kojim drugim oblikom robe koji se na tržištu razmenjuje s drugim robama. Nije li upravo ovaj rudimentarni mehanizam reprodukcije kapitalističkog načina proizvodnje primarni uzrok nejednake raspodele akumuliranog bogatstva koji, pre ili kasnije, potrebuje pravni poredak, tj. državu, radi očuvanja privilegovane društvene pozicije klase posednika i učvršćivanja sistema društvenih nejednakosti kroz eksploataciju tuđeg rada?

Građanski aktivizam kao sredstvo pacifikacije realnih društvenih antagonizama

Ukoliko usvojimo naučno dokazane premise ove tvrdnje, hoćemo li onda danas braniti apstraktan javni interes zahtevajući odbranu javnog dobra samo u situacijama koje nalažu promptnu reakciju u krajnjoj nuždi, na primer, kada se javna dobra kao institut javne svojine (res nullius ili res publicae – „ničija stvar“ ili „javna stvar“ ergo nepodobna da bude predmet privatne svojine), transformišu u predmet privatne svojine tako što se podvode pod odgovarajući režim raspolaganja kako bi bila uključena u sistem eksploatacije javne svojine od povlašćene manjine – ili ćemo se, naprotiv, beskompromisno zauzeti za ostvarivanje jedinstva rada i svojine kroz invenciju nove organizacione forme društveno-političke skupnosti koja će u datim društveno-istorijskim okolnostima direktno napasti sakrosanktnost institucije privatne svojine, mimo kapitalo-parlamentarizma i reaktivnih zahteva građanskih aktivista za povraćajem oduzetih socio-ekonomskih prava, otuđene društvene imovine i javnih dobara (industrija commons aktivizma), koje vladajuća klasa, uzgred budi rečeno, nikada neće dobrovoljno, bez prinude, ispustiti iz svojih ruku?

Šta u ovakvoj situaciji još uvek nedostaje da bi se naoko pravdoljubivi i progresivni pokliči građanskih incijativa za stvaranje neke nove forme društveno-političkog organizovanja izvan sistema kapitalističkih društvenih odnosa (aktivistička parola „drugačiji svet je moguć“) prozreli kao trik vladajuće ideologije, kao iluzija epohe¹, budući da znamo kako uistinu nema drugog sveta izvan sistemskog okvira sveta u kojem prebivamo – sveta rada i sveta kapitala – i da se drugačiji sistem društvenih odnosa ne može stvoriti nikako drugačije doli nepovratnim ukidanjem materijalnih uslova reprodukcije kapitalizma? Na koji se način, dakle, vladajuća ideologija „švercuje“ kroz ovakve aktivističke parole i politički oportune zahteve građanskih udruženja, naročito ukoliko imamo u vidu istorijski nepobitnu činjenicu da se privatni posednici prava na raspolaganje sredstvima za proizvodnju, dakle vladajuća klasa kapitalista, nikada ne odriču političke moći i društvenih privilegija stečenih otimanjem tog prava, jer jednom kada se zaodene u ruho zakona, nov svojinski ustroj zasnovan na primatu privatne svojine postaje pravno sankcionisana obaveza i društveno kodifikovan odnos moći koji istovremeno odražava i održava sistem ekonomske nejednakosti, budući da samo prinudom uzurpator društvenog bogatstva može osigurati stečeni ekonomski položaj i društveni status, i tako učvrstiti sopstvenu eksploatatorsku poziciju. Otuda se nameće pitanje šta čini bit funkcionalnog jedinstva kapitala, države i civilnog društva u procesu planetarne reprodukcije kapitalizma?

Primera radi, aktuelni zahtevi za restituciju korpusa socijalnih prava iz perioda tzv. evropske države blagostanja upućuju se kao apel državnom aparatu, ali se istovremeno ne artikulišu kao politika ukidanja privatnih svojinskih odnosa, odnosno funkcionalne sprege kapitalističkog načina proizvodnje i buržoaske države kao zaštitnika takvog društveno-ekonomskog sistema. Problem je upravo u tome što se hinjena mogućnost društveno-političke promene ne misli doista radikalno i ne praktikuje vis-à-vis materijalnih uslova reprodukcije kapitalističkog načina proizvodnje, već egzistira u formi autonomističke, sitnoburžoaske iluzije o postojanju paralelnog manevarskog prostora društveno-političkog delovanja, izvan kapitalističkog načina proizvodnje i odgovarajućeg sistema svojinskih odnosa kao materijalne osnove celokupnog sistema reprodukcije kapitalizma, odnosno naporedo s njima. Čvrstinu iluzije o mogućnosti postojanja beskonfliktnog prostora društvenosti izvan kapitalizma pothranjuje prividno neutralna forma istorijske koegzistencije građanskog, civilnog društva kao sfere artikulacije privatnih interesa, s jedne strane, i buržoaske države kao normativnog zaštitnika javnog interesa i društvene solidarnosti, s druge strane, kojom vladajuća klasa nastoji prikriti bazičnu eksploataciju u sferi ekonomskih odnosa.² Drugim rečima, konstitutivni antagonizam privatnog i javnog interesa u društvu neutralisan je upravo dijalektičkim jedinstvom građanske države i društva, u kojem neprikosnovenost institucije privatne svojine predstavlja osnov društvene nejednakosti. Upravo ovaj istorijski mehanizam regulacije bazičnih društvenih antagonizama proizvodi posvemašnje bujanje fantazija o mogućnosti uspostavljanja autonomne građanske sfere unutar kapitalističkog poretka, što nužno vodi u dalju političku fragmentaciju i društvenu atomizaciju u vidu pluraliteta sitnoburžoaskih utopističkih ideja o komunalnoj autonomiji i participativnom samoorganizovanju građana.³

S druge strane istog novčića istovremeno postoji trend nekritičkog prihvatanja buržoaskog sistema predstavničke demokratije kao jedinog mogućeg oblika političkog zastupanja interesa eksploatisanih delova društva, pri čemu se gubi iz vida da se ulaskom u institucije kapitalo-parlamentarizma automatski prihvata logika reprodukcije ekonomsko-političke moći unutar sistema pravne buržoaske države i na taj način saučestvuje u reprodukciji postojećeg ideološko-političkog konsenzusa (nedavni primer kapitulantske politike dela rukovodstva Sirize nakon istorijskog „ne“ grčkog naroda), dočim se potencijal vaninstitucionalnog političkog organizovanja apsorbuje i pacifikuje u okvirima civilnog društva. Otuda nostalgična zagledanost današnjih partija i pokreta reformističke evro-levice u „bolju prošlost“ posleratnog welfare-state sistema i nastojanje da se uspostavi apstraktan kontinuitet s idejno-političkim pozicijama ondašnje levice predstavlja simptom karakteristične političke „amnezije“ usled odsustva realne politike sposobne da u datom trenutku, kroz konkretnu analizu konkretne situacije,⁴ artikuliše objektivne interese klase eksploatisanih.⁵ U aktuelnoj situaciji idejno-političke dezorijentacije reformističke levice u Evropi i razbijene sfere društva, prostora za korenitu socijalno-političku promenu ne može biti ukoliko se prethodno u političkoj, ekonomskoj i teorijskoj dimenziji klasne borbe ne stvore materijalne pretpostavke za formiranje realno postojećeg društvenog pokreta koji unosi rascep u dijalektičku logiku istorijske reprodukcije sistema građanskog društva i države kao pravno-političkog izraza društveno-ekonomske formacije koju nazivamo kapitalizmom.⁶

1. Vidi: Karl Marks i Fridrih Engels: „Fojerbah. Suprotnost materijalističkog i idealističkog pogleda na svet“, u: Nemačka ideologija, deo I, Kultura, Beograd, 1964.
2. “(…) građanska država (je) kao ‘idealni totalni kapitalist’ osigurala preduvjete kapitalističke akumulacije, kao i, posredstvom socijalne države, postojanje klase koju se može eksploatirati – ne samo kao uvjet funkcioniranja kapitalizma, nego kao i preduvjet vlastite ekonomske egzistencije države, koja je povezana s dostatnim poreznim prinosima, ograničenim socijalnim izdvajanjima i ‘stabilnim novcem’. Društveni konsenzus ne tiče se tek suglasnosti velikih frakcija kapitala s državnom politikom, nego uvijek mora obuhvaćati i suglasnost podređenih klasa s podnošenjem nametnutog im tereta.“, Michael Heinrich: „Radikalni krivi zaključci“
3. Na opasnost iluzija o mogućnosti uspostavljanja autonomnih oblika organizacije društveno-ekonomskog života jedinica lokalne samouprave u buržoaskoj državi [npr. lokalna aktivistička nebuloza o mesnim zajednicama kao „potencijalnom polju otpora neoliberalnom kapitalizmu danas“ (vidi: M. Rakita: „Teritorijalno-politički oblici organizacije sistema lokalne samouprave i prostorno-fizički aspekti društvenog razvoja u samoupravnom socijalizmu“)], koji bi bio potpuno nezavisan od sistema kapitalističkih društvenih odnosa, ukazivao je Lenjin: „Dovoljno je samo malo upoznati ‘municipalni socijalizam’ na Zapadu pa da znamo kako svaki pokušaj socijalističkih opština da samo malčice pređu granice običnog, tj. sitničarskog gazdovanja, gazdovanja koje ne daje radniku bitne olakšice, kako svaki pokušaj da se malčice dirne u kapital izaziva uvek i bezuslovno odlučno veto centralne vlasti buržoaske države.“, Vladimir Iljič Lenjin: „Agrarni program socijaldemokratije u prvoj ruskoj revoluciji 1905-1907“, u: Izabrana dela, tom VI, Kultura, Beograd, 1960, str. 317.
4. Konjunktura je jedan od ključnih koncepata marksističke nauke o politici (Lenjinov sadašnji trenutak), kojim se označava tendencijski odnos snaga, odnosno stanje nad-determinacije društvenih protivrečnosti u bilo kom trenutku u kojem se mora upotrebiti politička taktika. U klasičnoj materijalističkoj koncepciji istorijskog razvoja, Marx je konjunkturalni karakter revolucionarne promene društvene formacije naznačio sledećom formulacijom u kojoj je, sasvim suprotno vulgarizovanim tumačenjima, zapravo naglašena određena tendencijska zakonistost, ali nipošto ne i rigidan mehanicistički determinizam u određenju prelomnih momenata unutar revolucionarnog preobražaja društva: „Na izvjesnom stupnju svoga razvitka dolaze materijalne proizvodne snage društva u proturječje s postojećim odnosima proizvodnje, ili, što je samo pravni izraz za to, s odnosima vlasništva, u čijem su se okviru do tada kretale. Iz oblika razvijanja proizvodnih snaga ti se odnosi pretvaraju u njihove okove. Tada nastupa epoha socijalne revolucije.“ (Karl Marks: Prilog kritici političke ekonomije, Svjetlost, Sarajevo, 1976, str. 6). U jednom od najznačajnijih eseja u delu Za Marksa (1965), naslovljenom „Protivrečnost i nadodređenost“ („nadodređenost“ ili „nad-determinacija“; prim. aut), Louis Althusser je reartikulisao Marxovu koncepciju determinizma društveno-istorijskog razvoja tvrdnjom da društvena formacija predstavlja složenu celinu ekonomskog, političkog i ideološkog nivoa, ili triju instanci, odnosno praksi, a koja je celina određena u krajnjoj instanci ekonomijom i u kojoj jedan od tih nivoa, instaci ili praksi ima dominantnu ulogu. Upravo ta dominanta predstavlja nad-determinaciju (overdetermination/surdétermination), jer ona nadodređuje već ekonomijom određenu društvenu formaciju, tj. tek se kroz ovakvo nadodređenje artikuliše određenje ekonomijom u krajnjoj instanci. Prema tome, dijalektički ustroj proizvodnih odnosa i proizvodnih snaga unutar ekonomske strukture artikuliše se kroz protivrečan odnos između ekonomskih, političkih i ideoloških praksi društvene formacije, i to tako što specifični efekti nad-determinacije (nadodređenja) utiču na protivrečnosti unutar svake od ovih pojedinačnih praksi koje konstituišu datu društvenu formaciju, i time istovremeno proizvodi efekte u društvenoj formaciji kao celini, koji otuda povratno utiču na svaku od ovih praksi i determinacija. Godine 1968, u intervjuu Filozofija kao revolucionarno oružje Althusser revidira svoje stavove iz „teoreticističke faze“ naznačavajući pravce daljnjeg razvoja marksističke teorije o politici kao analize konjunkture, u smislu lenjinističke „konkretne analize konkretne situacije“, čuvenom tvrdnjom da „filozofija ’predstavlja’ klasnu borbu u teoriji“, odnosno političku praksu intervencije u domenu teorije. Otud proizlazi da teorija, „prava“ teorija, koja je identična s praksom (teorijska praksa), treba da bude teorija jedne kontingentne konjunkture, slučajnog (u svojoj nužnosti) sklopa prilika i sticaja okolnosti, odnosno sâme klasne borbe. (vidi: Louis Althusser: „Philosophy as a Revolutionary Weapon“, in: Lenin and Philosophy and Other Essays, Monthly Review Press, 2001, pp. 11-22)
5. Teorijska praksa Freudove psihoanalize definisala je traumu kao rodno mesto nostalgije. Kada se teorijska aparatura psihoanalize premesti sa nivoa individualno-psihološke analize na plan ideoloških praksi i klasne borbe, istorijska amnezija odnosno simptomatičan nostalgični zaborav reformističke levice psihoanalitički se može protumačiti na način da su stvari kojih ne možemo jasno da se setimo zapravo stvari koje ne možemo da zaboravimo. Zaborav, u tom smislu, funkcioniše kao način na koji se sećamo, koji nudi nadu u mogućnost brisanja traumatskog sadržaja i novog početka koji treba da nas odvede izvan zaborava. Tako je današnja levica zaboravila da je zaboravila kako je welfare-state sistem zapravo predstavljao novi organizacioni obrazac društveno-ekonomskih odnosa u periodu državno-monopolističkog kapitalizma i odgovarajući sistem pacifikacije klasne borbe. Drugim rečima, konkretizacija forme odnosno načina političkog delovanja u aktuelnoj istorijsko-političkoj konstelaciji ne može se definisati linearnom perspektivom unazad ili unapred (budući da dimenzija vremenitosti zaborava uvek-već ima svoj arche i télos), već se ključno pitanje istorijske artikulacije klasne borbe usred datosti društveno-istorijskog aktualiteta razrešava isključivo konkretnom analizom konkretne situacije u sadašnjem trenutku, tj. invencijom političkog dispozitiva konjunkturalne problematike, a ne regresivnim kamufliranjem simptoma odsustva klasne borbe kroz nostalgičnu fiksaciju na period tzv. države blagostanja kao mesta sopstvene istorijske traume u vidu negiranja, tj. zaborava istorijske odgovornosti za reformističko paktiranje u kreiranju i demontiranju posleratnog projekta tzv. evropske socijalne države.
6. Kritikujući Hegelovo idealističko shvatanje društva i države, ali i idealizam Feuerbachovog apstraktnog materijalizma, Marx je 1859. u predgovoru Priloga kritici političke ekonomije zapisao: „… ni pravni odnosi, ni državni oblici ne mogu (se) razumjeti ni iz sebe samih, ni iz takozvanog općeg razvitka ljudskog duha, nego da im je korijen naprotiv u materijalnim životnim odnosima, čiju je cjelokupnost Hegel, po primjeru Engleza i Francuza 18. stoljeća, obuhvatio imenom ‘građansko društvo’, a da se anatomija građanskog društva mora tražiti u političkoj ekonomiji.“ (K. Marks, Prilog kritici političke ekonomije, Svjetlost, Sarajevo, 1976, str. 8). Nekoliko godina kasnije dodaće: „Politička ekonomija kao buržoaska nauka, tj. kao nauka koja kapitalistički poredak shvata ne kao istorijski prolazan stupanj razvitka, već obratno, kao apsolutni i poslednji oblik društvene proizvodnje, može da ostane nauka samo dok klasna borba ostaje latentna i dok se ispoljava samo u usamljenim pojavama.“ (K. Marks, Kapital, tom I, BIGZ, Prosveta, Beograd, 1973, str. XI)