Diskriminacija prilikom zapošljavanja, neprilagođeno radno okruženje i nedostatak sistemske podrške samo su neki od izazova koji onemogućavaju punu inkluziju osoba sa invaliditetom na tržištu rada.
U Srbiji, prava osoba sa invaliditetom, posebno u kontekstu rada i zapošljavanja, uređena su Zakonom o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom koji propisuje pravo osoba sa invaliditetom na profesionalnu rehabilitaciju, definiše mere i podsticaje za njihovo zapošljavanje, kao i obaveze poslodavaca.
Na papiru sve regularno
Zakon takođe omogućava subvencije za prilagođavanje radnog mesta, kao i finansijsku i savetodavnu podršku poslodavcima. Pored ovog zakona, značajnu zaštitu nominalno daje i Zakon o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom, koji zabranjuje neposrednu i posrednu diskriminaciju u svim oblastima života, uključujući zapošljavanje.
Dodatno, Zakon o radu garantuje ravnopravnost svih radnika i zabranjuje diskriminaciju po osnovu invaliditeta. Prava osoba sa invaliditetom potvrđena su i međunarodnim dokumentima, među kojima posebno mesto zauzima Konvencija Ujedinjenih nacija o pravima osoba sa invaliditetom, koju je Srbija ratifikovala 2009. godine, čime se obavezala da će obezbediti puno i ravnopravno učešće osoba sa invaliditetom u svetu rada. Krovnu zaštitu pruža i Ustav Republike Srbije.
Kako je navedeno u Vodiču kroz prava osoba sa invaliditetom Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja „Položaj osoba sa invaliditetom u našoj zemlji uređen je brojnim zakonskim i podzakonskim aktima, te se tako odredbe vezane za prava osoba sa invaliditetom susreću u svim važnijim zakonima koje je Narodna skupština usvojila. Gotovo svaki zakonski akt u bar jednom svom članu govori o nekom pravu osoba sa invaliditetom. Pored pozitivnih propisa usvojenih od strane Narodne skupštine, položaj osoba sa invaliditetom uređen je međunarodnim konvencijama koje je naša zemlja ratifikovala, čime su one postale deo unutrašnjeg prava ili unutrašnjih pozitivnih propisa i kao takve se mogu neposredno primenjivati.“
Osobe sa invaliditetom – široka kategorija stanovništva
Svetska zdravstvena organizacija definiše invaliditet ne samo kroz medicinski, već i funkcionalno i društveno, te se invaliditet posmatra kao kompleksni odnos između zdravstvenog stanja pojedinca i faktora iz njegovog okruženja, kako fizičkih, tako i društvenih i stavova zajednice.
Zakon o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom definiše osobe sa invaliditetom kao “lice sa trajnim posledicama telesnog, senzornog, mentalnog ili duševnog oštećenja ili bolesti koje se ne mogu otkloniti lečenjem ili medicinskom rehabilitacijom, koje se suočava sa socijalnim i drugim ograničenjima od uticaja na radnu sposobnost i mogućnost zaposlenja ili održanja zaposlenja i koje nema mogućnosti ili ima smanjene mogućnosti da se, pod ravnopravnim uslovima, uključi na tržište rada i da konkuriše za zapošljavanje sa drugim licima.”
Svetska zdravstvena organizacija naglašava neophodnost da se prepreke i barijere na koje osobe sa invaliditetom nailaze u životu uklanjaju kako bi se obezbedile jednake šanse i ravnopravno učešće u društvu.
Prema podacima Svetske zdravstvene organizacije, oko 1,3 milijarde ljudi širom sveta, odnosno oko 16 odsto globalne populacije živi sa značajnim oblikom invaliditeta, što se povećava starenjem stanovništva.
U Srbiji, prema preliminarnim rezultatima Popisa stanovništva iz 2022. godine, nešto više od 350.000 osoba živi sa invaliditetom. Međutim, prema navodima Unicefa, precizni podaci o broju osoba sa invaliditetom, posebno među decom, nisu dostupni zbog nepostojanja jedinstvene definicije i klasifikacije invaliditeta u zakonodavstvu i javnim politikama, što otežava prikupljanje tačnih informacija.
Kako je ranije prenela Nova ekonomija, „na prethodnom popisu njihov broj bio je 571.780. Za jedanaest godina 215.376 osoba sa invaliditetom u Srbiji je „nestalo“, navodi se u autorskom tekstu koji je objavilo Udruženje novinara Srbije.“
Razlozi su administrativni i metodološki, no pitanje koje se u ovom tekstu istaklo jeste kako planirati podršku za osobe sa invaliditetom ako nije jasno koliki je procenat stanovništva pripada ovoj grupi.
Kako do posla?
I globalno i lokalno postoji isti problem – evidencija se ne vodi adekvatno. Nema precizne i kredibilne statistike koja bi nam rekla koliko je nezaposlenih osoba sa invaliditetom jer su zbog manjka inkluzije, nepristupačnosti i sistemske i strukturne diskriminacije mnogi ekonomsko neaktivni – posao ne traže jer znaju da ga neće dobiti.
U Srbiji, prema podacima Nacionalne službe za zapošljavanje prema navodima medija, u toku 2024. sa evidencije te službe zaposleno je ukupno 4.496 osoba sa invaliditetom. Tokom 2023. godine zaposleno ih je nešto više 5.340.
Kako navodi platforma Solidarnost, osobe sa invaliditetom se suočavaju sa isključenošću sa tržišta rada i diskriminacijom prilikom traženja posla i na poslu. „Nepristupačno okruženje i javni prevoz, nedostatak usluga podrške i negativni stavovi poslodavaca dodatno otežavaju uključivanje na tržište rada. Prema zvaničnim podacima stopa zaposlenosti osoba sa invaliditetom je samo 13 odsto što je višestruko manje u odnosu na opštu populaciju.“
Pre dobijanja posla osobe sa invaliditetom moraju da prođu proceduru procene radne sposobnosti od strane Nacionalne službe za zapošljavanje, što, kako tvrde iz Solidarnosti, predstavlja administrativno opterećenje za osobe sa invaliditetom jer nije svrsishodna, jer „procenjuje radnu sposobnost van radnog mesta, te za račun poslodavaca filtrira radnike/ce sa inavliditetom i neopravdano ih deli na produktivne i neproduktivne.“
M.M.
