Studentski protesti u Beogradu od 3. do 10.juna 1968. izbrisani su iz kolektivnog pamćenja tako što su transformirani u niz anegdota o „studentima idealistima“, ili u reakcionarnijoj verziji ovog urbanog mita o „studentima hipicima“, koje je Tito poslao nazad na spremanje ispita.
Šezdeset osma kao zbir revolucionarnih i radikalnih pokreta od Amerike do Indonezije, tj. šezdeset osma kao odgovor radničkih, studentskih i drugih progresivnih pokreta na restrukturiranje kapitalističkog tržišta, praćeno ojačavanjem i instaliranjem sve autorirarnijih režima, od Francuske do Jugoslavije, postoji samo u istorijama koje pišu marksistkinje i marksisti.
Nedeljnik Student, glasilo Saveza studenata Beogradskog univerziteta, čiji je izdavač bila Konferencija Saveza socijalističke omladine Srbije, predstavlja svedočanstvo šezdeset osme kakvu nemamo priliku da upoznamo u dominantnom prokapitalističkom diskursu. Vanredni brojevi, čiji je urednik bio Đorđije Vuković, koji su izlazili svakodnevno tokom junskih protesta u tiražu od 80.000 primeraka svedoče o policijskoj brutalnosti i represiji, o viskom stepenu političnosti studentskih zahteva, kao i o nameri studentkinja i studenata, profesorki i profesora Beogradskog univerziteta da probleme medijske cenzure i nedemokratskih praksi (npr. nepravedna raspodela socijalnih stanova i njihova preprodaja, koja je zakonom bila zabranjena) povežu sa rastom klasnih nejednakosti tj. da ukažu na pogubne učinke koje je privredna reforma iz 1964/1965. imala na radničku klasu u Jugoslaviji. Teme o kojima se kontinuirano pisalo na stranicama Studenta tokom čitave šezdeset i osme – odnos studentskog avangardizma i istorijske uloge proletarijata u borbi za socijalizam, rasprave o kompleksnosti klasnog položaja studenata, o nezaposlenosti mladih stručnjaka, te brojni izveštaji o radničkom i studentskom organizovanju u svetu, sa posebnim akcentom na majske demonstracije i štrajkove u Parizu – pokazuju da junske proteste nisu organizovali „nacionalno svesni“ entuzijasti ili zagovornici tržišnog kapitalizma, već upravo suprotno. Na udaru režima i policije početkom juna šezdeset i osme našli su se, pre svega, klasno svesni socijalisti koji su razumevali dubinu i globalnih i lokalnih nejednakosti.
Studenti i režim
„Polazeći od nekih temeljnih načela naše revolucije, koja se sada zatamnjuju ili, pak, relativizuju, ovaj pokret će nastojati da izvrši jednu korenitu analizu naših društveno-političkih prilika“, stoji na naslovnici Studenta koja najavljuje osnivanje studentskog pokreta na Beogradskom univerzitetu. Ključna kontradiktornost studentske pobune leži u tome što su radikalno levi zahtevi u javnost izneti pomoću glasila i organizacija koje su de facto i de iure bile pod kontrolom države.
Student, između ostalog, odlično dokumentuje nivo socijalnih nejednakosti u Jugoslaviji, te isključenost radničke klase, ali i studentske populacije iz odlučivanja. Međutim, uporediti sukob između tadašnje partijske birokratije i studentskog pokreta sa onim što nam je poznato iz savremenog iskustva – korumpirana državna administracije u saradnji sa oportunim studentskim organizacijama protiv studentskog pokreta koji se bori za poboljšanje materijalnog položaja studenata – bilo bi netačno i nepošteno iz najmanje dva razloga. Najpre, ma koliko da je komodifikacija kulture i obrazovanja i pre pedeset godina prepoznata kao problem, njene razmere gotovo su nevidljive u poređenju sa današnjim, a zakonski okvir i politička volja da se one sprovode naprosto nisu postojali. Dalje, studentski pokret na Beogradskom univerzitetu, kao i studentski pokreti u Francuskoj, Italiji, Nemačkoj, samorazumevali su se kao neka vrsta avangarde radničke klase, koja na istorijsku pozornicu stupa sa verom u izvodljivost radničke revolucije (na Zapadu) tj. u ostvarivost socijalističkog društva (u Jugoslaviji).
Stoga je nedelju dana demonstracija, sukoba s policijom i pokušaj zabrane Studenta teško razumeti ako nemamo u vidu jednu od ključnih formulacija sa stranica Studenta: samoupravna prava studenata. Zahtev da se zagarantovana samoupravna prava skoro četvrt veka od osnivanja socijalističke Jugoslavije u praksi i ostvare iskazan je i parolama poput „Posla svima“, „Radnici, naša borba je i vaša borba“.
Prva tri zahteva koja je studentski pokret izneo ticala su se sprečavanja dezintegracije društvene svojine u akcionarsku, dostupnosti stanovanja i zaustavljanja komercijalizacije kulture. Ostali zahtevi obuhvatali su klasnu dimenziju potrebe za reformom univerzitetskog obrazovanja – zahtevalo se da se obrazovni sistem reformiše tako da „razvija teoriju i praksu socijalizma“, da se svi oblici školarina ukinu, te, između ostalog, da struktura studentske populacije odgovara strukturi opšte populacije. Ovom poslednjem zahtevu prethodili su izveštaji o konstantnom opadanju studentskog standarda – smanjivanju kredita i stipendija – nezadovoljavajućim uslovima u domovima i menzama, te analiza na osnovu koje se zaključilo da nesrazmerno mali procenat dece iz radničkih i seljačkih porodica uopšte upisuje studije.
Vanredni brojevi Studenta, tj. izveštaji o povređenima i pretučenima u demonstracijama, takođe ruše još jedan uvreženi stav – stav o Titovoj naklonjenosti studentima i spremnosti države tj. Saveza komunista Jugoslavije da studentskim zahtevima izađu u susret.
Pola veka kasnije – lekcije šezdeset osme
Žar i borbenost sa stranica „Studenta“ prenose lekcije koje su i danas relevantne. Pitanja materijalnih uslova studiranja te pitanja medijske demokratije postaju, kako je to studentski pokret okupljeno oko Studenta pokazao, pitanja javnog interesa onda kada se ne beži od njihovog socijalnog karaktera i političkog sadržaja. Međutim, apstraktno formulisani zahtevi za klasnom jednakošću, ne umanjujući uticaj policijske represije i medijske cenzure, nisu uspeli da dopru do velikog dela radničke klase, zbog čega sedmica studentskih demonstracija nije uspela da izrodi jedinstveni klasni front. Najveća pretnja režimu, baš kao što pokazuje slamanje studentskog pokreta na Beogradskom univerzitetu pre pedeset godina, i dalje ostaje organizovana radnička klasa. Utoliko je pokušaj studenata da pridobiju radnike iskustvo koje može da inspiriše studentske i omladinske organizacije i danas. Naposletku, šezdeset osma i u Evropi i na Beogradskom univerzitetu jeste podsetnik da svaka društvena pobuna inspiriše druge ljude i kolektive na organizovanje, te da su entuzijazam, solidarnost i vera da je drugačiji svet ipak moguć vrednosti bez kojih se ne možemo upustiti u borbu protiv kapitalizma i nejednakosti koje se neprekidno produbljuju.
