Ana Hofman je naučna saradnica na Institutu za kulturalne studije i studije sećanja Naučno-istraživačkog centra Slovenačke akademije nauka i umetnosti u Ljubljani i docentkinja na Fakultetu za humanistiku Univerziteta u Novoj Gorici. Područja njenog naučnog interesovanja obuhvataju muziku u socijalizmu i postsocijalizmu, muziku i politike roda, muziku i kulturno sećanje te etnomuzikološke naučne prakse u neoliberalizmu (sve s fokusom na Jugoslaviju). Objavila je više radova u naučnoj periodici i zbornicima, kao i knjigu Staging Socialist Femininity: Gender politics and folklore performance in Serbia, koja se bavi politikama roda i muzičkim praksama u periodu kasnog socijalizma u jugoistočnoj Srbiji. Bila je gostujuća istraživačica na Univerzitetu u Čikagu, na Institutu za socijalnu antropologiju Maks Plank u Haleu, na Univerzitetu u Gracu i na Državnom univerzitetu u Rio de Žaneiru.
Za Mašinu smo s Hofman razgovarali o njenoj novoj knjizi Novi život partizanskih pesama koja je nedavno predstavljena u beogradskom Centru za kulturnu dekontaminaciju, a koja se bavi nasleđem partizanskih pesama i njihovim subverzivnim potencijalom u kontekstu postsocijalističkih jugoslovenskih društava i globalne krize neoliberalizma.
Možete li nam reći šta su osnovne teze knjige Novi život partizanskih pesama?
Knjiga se bavi fenomenom reaktualizacije partizanskih pesama i novim načinima njihovog razumevanja i predstavljanja u postjugoslovenskim društvima. Naročito od 2008. godine naovamo, muzičke reaktualizacije antifašizma stupaju u javni prostor kao svojevrstan odgovor na negiranje ovog nasleđa posle raspada Jugoslavije, na militantni nacionalizam tokom devedesetih godina prošlog veka i jugoslovenskih ratova, ali i kao reakcija na „nedovršenu“ tranziciju, „beskonačni“ postsocijalizam, te agresivno uvođenje i potonju krizu globalnog neoliberalnog kapitalizma.
Ovakvo okretanje antifašizmu i socijalističkoj prošlosti može se pratiti i u drugim postsocijalističkim društvima, ali su u slučaju bivše Jugoslavije nove neoliberalne stvarnosti možda najizrazitije podstakle brojne umetničke projekte, grupe i pojedinke i pojedince da počnu da se bave tematikom i estetikom partizanskog pokreta (literatura, filmovi, izložbe, muzika). Većina zagovornika ove reaktualizacije nastoji da pokaže da nasleđe antifašizma i partizanske borbe nije ideološki kontaminiran mit i „komunistička izmišljotina“. Tako njihove aktivnosti predstavljaju ne samo preokret u pozivanju na partizansko muzičko nasleđe u postjugoslovenskim društvima nego i upućuju na mogućnost da određena istorijska prošlost postane bitan činilac u kritičkom preispitivanju trenutnih okolnosti i savremenih globalnih procesa.
Kolika je uopšte važnost muzike u dizanju glasa naroda protiv represije i nepravde?
Od muzičke revolucije protiv aparhejda u Južnoj Africi, preko reperki u Iranu, muzike kurdske Narodne zaštitne jedinice, pa do trenutne muzičke okupacije državnih institucija i škola u Brazilu – zvuk ima suštinsku, a često nezapaženu ulogu u mobilizaciji individualnih ili kolektivnih tela za dizanje glasa protiv ugnjetavanja. Sama sam duboko uverena da političke potencijale muzike treba tražiti ne samo u eksplicitnim političkim porukama i sadržajima već u intenzitetu čulnih iskustava muzike i zalažem se za suptilnije razumevanje političnosti muzike i njene uloge u borbi za društvene i političke promene. Zato u knjizi zastupam tezu da je za razumevanje političnosti muzike potrebno usmeriti se ka čulnom iskustvu zvuka i usredsrediti na vitalni potencijal čina izvođenja/slušanja (i šire) iskustva muzike, koji je u postojećim čitanjima zapostavljen.
Imamo li slične primere kod nas ‒ u postjugoslovenskom prostoru?
Što se tiče konkretnih primera u postjugoslovenskom prostoru, samoorganizovani horovi, kao sada već svojevrstan kulturno-muzički pokret, ukazuju na važnost muzičkog udruživanja u „glasnom“ izražavanju otpora. Ovi kolektivi, koji sebe nazivaju i alternativnim, angažovanim ili pank horovima – Le zbor i Zbor Praksa (Hrvatska), Raspeani Skopjani (Makedonija), Kombinat i Z’borke (Slovenija), Prroba, UHO, Horkestar, Svetonazori (Srbija) i Hor 29. novembar iz Beča, potvrđuju da je muzika moćno sredstvo društvene kritike, ali i pozivanja na solidarnost u postjugoslovenskom prostoru. Oživljavajući partizanske pesme, oni potvrđuju da horsko pevanje nije konzervativna i prevaziđena muzička forma, već vrlo važan način kolektivne mobilizacije estetskog iskustva u političkoj borbi.
Ipak, čini se da je revolucionarni i emancipatorni značaj partizanskih pesama pao u senku u novonastalim državama. Zbog čega?
NOB je posle raspada Jugoslavije u vreme uzleta militantnog nacionalizma i uvođenja radikalnih neoliberalnih politika obeležen kao problematična socijalistička prošlost i postao je predmet negiranja i revizionizma. Partizanske pesme skrajnute su na margine javnog prostora kao „ideološki kontaminiran“ muzički žanr – konstrukt komunističkog režima bez „pravog“ društvenog značaja i potencijala. Izvođenje i slušanje ovih pesama potisnuti su u privatnu sferu kao sporne, ako ne i zabranjene aktivnosti. Međutim, odnos prema muzičkoj prošlosti NOB-a u novonastalim postjugoslovenskim državama nikako nije jednoglasan i jednoznačan, već dinamičan i višeslojan, a u skladu sa specifičnostima svakog datog konteksta i vremena.
Kada se radi o Sloveniji, jedan od dominantnih pristupa istorijskom sećanju na NOB bio je tzv. objektivistički pristup, koji je primenjivala većina istoričara posle 1991. godine. Oni su smatrali da prošlost treba da bude objektivizovana, uz naglasak na nacionalnom pomirenju, koje će omogućiti prekid tenzija između dva pola podeljenog društva. Za ovu vrstu „prikrivenog revizionizma“, koji je oblikovao stanje u društvu devedesetih godina XX veka, bila je karakteristična transformacija narativa o ratnoj traumi u ideju o nacionalnom pomirenju koja je podrazumevala rehabilitaciju domobrana, uz tvrdnju da su partizani, a naročito komunisti, bili krivi za ideološku kolonizaciju partizanskog otpora. Sve ovo doprinelo je „nacionalizaciji“ istorije Drugog svetskog rata, koja je predstavljena kao neotuđivi deo slovenačkog nacionalnog bića. Da bi takav postupak bio uspešan, bilo je nužno „oslobađanje“ dominantnih narativa o partizanskoj borbi od „ideoloških referenci“ i odbacivanje revolucionarnog karaktera NOB-a. Nešto slično se, s manjim modifikacijama desilo u Hrvatskoj, a u Srbiji su ti pokušaji nacionalizacije partizanstva vidljivi kroz npr. uvođenje novog praznika Dana sećanja na srpske žrtve. Za mene je definitivno najbolji primer te reetnifikacije jugoslovenskog partizanskog pokreta postavljanje velikog krsta na ulazu u Spomen-park Kozara na Mrakovici.
Kako biste definisali „protestnu muziku“? Kako povući liniju između eskapističko-katarzičnog aspekta muzike i njenog subverzivnog potencijala?
Sam žanr protestne muzike zapravo je prazna kategorija: svaka muzika može biti protestna. Čak i najkomercijalnije muzičke aktivnosti, koje su diskreditovane kao komercijalne ili doživljene kao komodifikovana aktivnost, mogu imati subverzivni potencijal. Po mom mišljenju, neoliberalni kapitalizam ne dozvoljava promišljanje političnosti muzike, svedene na izraz otpora s jedne ili na perpetuiranje neoliberalnih matrica s druge strane. Političko se nalazi u svakodnevnim, često banalnim postupcima – kada se radi o muzici, to su afektivne ekonomije i njihov mobilizatorski kapacitet, koji sam već pomenula. Kada se radi o postjugoslovenskom kontekstu, takođe mislim da se o političkom učinku muzike (ili konkretno izvođenja i slušanja partizanskih pesama) mora razmišljati izvan dihotomija političkog i nostalgičnog, komercijalnog i angažovanog, te eskapističkog i emancipatorskog: ideja partizanstva trebalo bi da podrazumeva jasno i beskompromisno zauzimanje strane i radikalnu konfrontaciju s vladajućim klasama. Međutim, svesni smo da neoliberalno okruženje ne dopušta postojanje nedvosmislenih strana (osim golog života) i da se može desiti da umetničke aktivnosti koje sebe smatraju alternativnim ili angažovanim rizikuju da postanu parodija efikasnosti na koju se pozivaju. U vremenu u kome demokratija više nije „normativna vrednost“, već stvar „ličnog ukusa“ (kako navodi Rut Lejs), društveno angažovani subjekti mogu subliminalno deliti stavove i ubeđenja, a da ih pritom ne sprovode u delo. Zato smatram da se političko nalazi u svakodnevnim, često banalnim postupcima – kada se radi o muzici, to je njen mobilizatorski kapacitet, o čemu pišem u trećem poglavlju knjige.
Koliko je etiketa „arhaizma“ i breme realsocijalistickog jugoslovenskog nasleđa prepreka za reaktualizaciju partizanskih pesama?
Kao što podnaslovi petog poglavlja knjige govore (Antifašizam bez partizana i Revolucija bez socijalizma), reaktualizacija partizanskh pesmama ne dešava se bez različitih izazova svojstvenih postsocijalističkim društvima, gde se socijalistička prošlost posmatra kao neuspeli eksperiment u kome je revolucionarna ideja pokleknula pod manipulacijom partijskih zvaničnika i kulta ličnosti. Za razliku od NOB-a, čiji je politički potencijal nesporan, jugoslovenski socijalizam se doživljava kao neuspešna komunistička revolucija – lepo zamišljen, utopijski ali neuspeo projekat koji je iscrpeo svoje političke i ideološke potencijale. Zato se pozivanje na iskustvo socijalizma uglavnom ograničava na njegove socijalne aspekte – na socijalnu revoluciju kao emancipatorski pokret sličan drugim društvenim pokretima širom sveta. To podrazumeva pozicioniranje partizanskih pesama u širi međunarodni kontekst i naglasak na njihovom „internacionalizmu“, pri čemu je partizanska borba redefinisana kao borba za ljudska i socijalna prava, demokratiju i slobodu. Knjiga polemiše s takvim pristupima.
Politike sećanja često upadaju u sentimentalni diskurs nostalgije. Kako to izbeći sa partizanskim pesmama u današnjem kontekstu?
Po mom mišljenju, sentimentalni diskurs ne podrazumeva nužno pasivizaciju, i sama se zalažem za drugačiji pogled na politike sentimentalnosti naročito kada je o muzici i zvuku reč. Kolektivno iskustvo muziciranja ili slušanja muzike (i kroz sentimentalnost) omogućava stvaranje novih političkih subjektiviteta. U četvrtom poglavlju knjige, koje se bavi strategijama „nove iskrenosti“ i „antisentimentalizma“, zapravo produbljujem pitanje sentimentalizma, politika uživanja i (jugo)nostalgije kao dominantnog referentnog okvira za promišljanje o partizanskom i, šire, socijalističkom muzičkom nasleđu danas.
Koliko je značajna rodna dimenzija u partizanskim pesmama i kako je tumačite? Koliko ona odstupa ili se poklapa s praksom jugoslovenskog socijalizma?
Budući da se knjiga bavi pre svega Ženskim horom Kombinat iz Ljubljane (Ženski pevski zbor Kombinat), ženska dimenzija je i te kako važna. Po mom mišljenju, Kombinat (ali i drugi horovi, kao npr. Hor zadruge Praksa iz Pule ili Z’borke iz Ljubljane) nadilazi samoorganizovani pevački kolektiv i predstavlja prostor za stvaranje specifičnog kolektivnog ženskog subjektiviteta. Bez obzira na često romantizovan pogled na marginalizovanu poziciju žene, oni ukazuju na važnost ženskih glasova u kritičkom mišljenju i javnom angažmanu i doprinose svojevrsnoj novoj percepciji javne figure žene. Još važnije, oni potvrđuju značaj ženskog udruživanja u neformalne mreže, jer stvaraju kolektivni prostor za (samo)izražavanje i (samo)emancipaciju. Pritom se ovo ne odnosi na mrežu koja uključuje samo članice, već se radi o mnogo širem kolektivu, koji podrazumeva i njihove uže i šire porodice, rodbinu i prijatelje. Pevanje u horu tako za članice predstavlja važan deo samoidentifikacije i ostvarivanja njihovih različitih društvenih uloga majke, radnice, društveno angažovane građanke itd.
Pojam antifašizma danas deluje kao potpuno ispražnjen od značenja i čini se svedenim na manir, protokolarnost i okoštali formalitet u čitavoj Evropi. Kakav je potencijal reaktivacije antifašizma u današnjem neoliberalnom vremenu i na kojim osnovama?
Knjiga se hvata u koštac upravo sa izazovima muzičkog aktivizma u neoliberalnom kapitalizmu, ne samo kroz oživljavanje ideje antifašizma, otpora, solidarnosti i jednakosti, već kao prakse sa svim izazovima, neuspesima, paradoksima i potencijalnim instrumentalizacijama. To što neku kategoriju vidimo kao ispražnjenu od značenja ne znači da se ne treba boriti za njeno osvajanje. Prakse pozivanja na tekovine antifašizma – na koje je knjiga pre svega usmerena – potvrđuju da je ovo polje i te kako potentno, naročito ako govorimo o novim fašizmima današnjice: urušavanju socijalne države, javnog sektora, privatizaciji, nejednakosti, javnom i privatnom dugu. Zato u zaključku knjige razmišljam o političkim potencijalima partizanskih pesama danas pre svega u kontekstu stvaranja novih društvenih formacija, politika participacije i udruživanja. Bez obzira na izazove, samoorganizovani horovi služe kao prostor za (samo)emancipaciju i negovanje kolektivnog odlučivanja i solidarnosti. Oni predstavljaju kompleksnu mrežu nejednakih grupa i pojedinki i pojedinaca koji se udružuju kroz muzičku aktivnost. U razmeni daha, frekvencija, afektivnih stanja, ali i informacija ili dečje odeće, ovakvi muzički kolektivi doprinose traganju za novim načinima društvenog umrežavanja i uspostavljanje novog „zvučno-društvenog poretka“ kao otpora pasivnim, potrošačkim i profesionalizovanim formama kulturnih aktivnosti.
