U periodu od 1. oktobra do 17. novembra 2022. godine, Republički zavod za statistiku je, uz pomoć oko 15 000 terenskih radnica i radnika, realizovao popis stanovništa tokom kojeg su u zvanični statistički registar ušli podaci o 3 638 175 stanova, odnosno 2 520 854 domaćinstva.
Preliminarni rezultati objavljeni 21. decembra govore o značajnom demografskom padu, odnosno smanjenju broja stanovnika – popis je zabeležio 6 690 887 stanovnika, dok je prethodni, sproveden 2011. zabeležio 7 186 862. Iako nam je za sada struktura stanovništva nepoznata, građani i različiti politički akteri iskazuju zabrinutost i oko rezultata, ali i oko samog sprovođenja popisa, što samu završnicu popisa čini jednako zbunjujućom kao i ostatak procesa.
Tihi odlasci
Preliminarni rezultati popisa svedoče o tome da je za jednu deceniju, populacija Republike Srbije umanjena za skoro pola miliona stanovnika, posredstvom migracija ili mortaliteta. Dok se parametri vitalne statistike, koja prati mortalitet i natalitet, revnosno ažuiraju, broj iseljenih lica ostaje u okvirima procena.
Razlog za nepotpune podatke su nepouzdani i nekvalitetni izvori informacija – građanke i građani Republike Srbije se svake godine iseljavaju iz zemlje u, procenjuje se, desetinama hiljada, ali ne odjavljuju svoje prebivalište u Republici Srbiji, ili se, zbog striktnih režima Evropske unije, kao ne-EU državljani, privremeno vraćaju u zemlju na svaka tri meseca.
U strahu od gubitka različitih prava u matičnoj, ali i u državi u kojoj rade, državljani koji su faktički iseljeni većim delom godine, i dalje postoje u zvaničnim registrima Republike Srbije. Razlozi migracija su raznoliki, uglavnom ekonomski, motivisani potragom za zaposlenjem ili jednostavno, sigurnijim životom, a popis stanovništva bi trebalo da prepozna ovakvu vrstu migracija i građane koji većinu godine provode van zemlje ne uključi u zvaničnu statistiku.
Prema metodološkom uputstvu RZS-a, popis obuhvata državljane sa prebivalištem ili boravištem u Republici Srbiji, kao i državljane Republike Srbije sa privremenim boravištem u inostranstvu (na putovanju, školovanju, lečenju ili sezonskom radu), stalno nastanjenje strance i strance kojima je odobren privremeni boravak u Republici Srbiji.
Popis obuhvata i migrante bez utvrđenog statusa, koji bi trebalo da budu popisani u okviru prihvatnih centara, kao i tražioce azila na teritoriji Republike Srbije. Usled moralne panike kojoj doprinose medijski natpisi poput „svake godine Srbija izgubi grad veličine Mladenovca” i uobičajene floskule o „odlivu mozgova” i „beloj kugi”, očekivalo se da rezultati popisa stanovništva budu dosta nepovoljniji i dramatičniji.
Još tiši dolasci
Razlici između (procenjenog) broja lica koja se na godišnjem nivou isele iz zemlje i rezultata popisa doprinosi nekoliko važnih faktora. Prvi je svakako nepostojanje preciznih i pravovremenih izvora informacija o iseljavanju stanovništva – demografske projekcije uglavnom su pouzdane, međutim, kada sa jedne strane imamo dosta jasne i precizne podatke, poput rezultata popisa, za upoređivanje bi nam bili neophodni jednako nedvosmisleni i precizni podaci o migracijama, kojih nema.
Drugi faktor koji je verovatno doprineo razlici je nerazumevanje popisnog procesa i metodoloških uputstava, odnosno ljudski faktor i anketarska greška. U velikim istraživanjima poput popisa, istraživači na samom početku, u pripremnoj fazi, donose odluku o pristupu istraživanju, u nadi da će se rizik od greške svesti na statistički nerelevantan minimum, kao i da će se eventualne nedoumice ispitanika rešiti obučenim i informisanim popisivačima. Udeo u razlici između procenjenih iseljenja iz zemlje i preliminarnih rezultata popisa svakako čine i anketarske greške, koje se ogledaju u popisivanju lica koja više ne žive u zemlji, usled nerazumevanja uputstava.
Treći faktor koji utiče na razliku u brojevima predstavlja i obuhvat popisa – popisom su obuhvaćeni i tražioci azila, ljudi u izbegličkom statusu, kao i migranti, bez određenog statusa, dok su procenama o iseljenju obuhvaćeni samo državljani. Na demografsku sliku utiču i imigracije, a prema podacima Komesarijata za izbeglice i migracije, u Srbiji je tokom 2022. azil ili privremeni smeštaj zatražilo više od 95 000 osoba, koje su, prema metodološkim uputstvima, obuhvaćene popisom.
Konačno, popisom bi trebalo da budu obuhvaćeni i inostrani radnici sa boravištem, kojih je u Srbiji, zbog subvencija i zakonskih olakšica, svake godine sve više i više.
Republički zavod za statistiku je označio prvi decembar kao rok za ostvarivanje prava iz člana 29. Zakona o zaštiti podataka o ličnosti što u praksi znači da su građani imali pravo na izmenu i/ili dopunu svojih ličnih podataka, odnosno iskaza koji ulazi u zvanični statistički registar. Do sada je ostalo nepoznato koliko je ljudi iskoristilo ovu mogućnost, kao ni koliko je građana uopšte znalo da imaju pravo na naknadne korekcije.
Spiskovi uvek postoje
Nakon višegodišnjih „svi Srbi pod jednu šljivu“ senzacionalizama u čijem su produkovanju učestvovali i mediji i vlast, javnost je očekivala demografsku katastrofu ozbiljniju od pada od 6,9%. Tako su korisnice i korisnici društvenih mreža izrazili zabrinutost i sumnju u verodostojnost rezultata popisa, navodeći kao podatke Republičke izborne komisije kao uporedni okvir.
Neke političke partije, poput Lige socijaldemokrata Vojvodine, zatražile su i dodatna objašnjenja iz kojih razloga se broj popisanih građana gotovo poklapa sa ukupnim brojem birača upisanih na birački spisak, kojih je, pred poslednje, aprilske izbore, bilo 6 501 689. Odgovor na ovo pitanje je jasan – iako na prvi pogled deluje da su oba registra prigodni izvor informacija o ukupnom broju stanovnika, ova dva registra i način na koji su prikupljeni podaci koji ih čine, potpuno su različiti.
U birački spisak upisuju se punoletni državljani Republike Srbije, dok popis obuhvata i državljane, ali i nedržavljane koji su se u kritičnom momentu (odnosno godinu dana pre njega) odlučili na život u granicama Republike Srbije. Biračko pravo je neotuđivo pravo iseljenika, koji ga uglavnom ostvaruju u konzulatima i ambasadama, dok popisom u zvaničnu statistiku ulaze i ljudi bez prava glasa.
Konačno, važno je istaći i razliku između načina na koji Republička izborna komisija i Republički zavod za statistiku dobijaju svoje podatke. Popis je pre svega, istraživanje, pa RZS svoje podatke dobija prikupljajući izjave građana, računajući na njihovu iskrenost i autentičnost iskaza, kojom ih obavezuje i Zakon o popisu, dok Republička izborna komisija i njene podružnice biračke spiskove dopunjuju iz administrativnih izvora. Birački spiskovi se ažuriraju na svaka tri meseca, naročito pred izbore, dok je popis jednodecenijski događaj koji se ne fokusira samo na broj stanovnika, već i na strukturu i karakteristike stanovništva, koje će nam biti poznate tek od aprila 2023.
Metodološki izazovi
Od samog početka proces popisivanja ne ide glatko, o čemu je već pisano. Osim odlaganja za godinu dana usled nepovoljne epidemiološke situacije, popis je sproveden u atmosferi izuzetnog nepoverenja i skeptičnosti, što je doprinelo pomeranju rokova i za sprovođenje terenskog dela istraživanja, kao i za obradu podataka i distribuciju preliminarnih rezultata.
Popis nije sproveden na teritoriji Kosova i Metohije, a do sada ne postoji naznaka o organizovanom bojkotu ili pozivanju na bojkot određenih nacionalnih manjina, što je bio slučaj sa Bošnjacima i Albancima 2011. godine. Jedna od najvećih razlika u odnosu na popis 2011. jeste u samom pristupu – ovoga puta RZS odlučio se za kombinovani pristup u samoj završnici terenskog rada, a na taj način popisano je oko 200 000 lica.
Kombinovani pristup podrazumeva uzimanje izjava od samih ispitanika, ali i korišćenje administrativnih izvora, odnosno podataka drugih „proizvođača zvanične statitstike”, koji zajedno sa Republičkim zavodom za statistiku kao koordinatorom, čine sistem zvanične statistike Republike Srbije. Ostali učesnici ovog sistema su i Narodna banka, Narodna biblioteka, resorna ministarstva, Republički fond za zdravstveno osiguranje, PIO fond, kao i zavodi i instituti za sport, javno zdravlje, zaštitu životne sredine…
Prema Zakonu o zvaničnoj statistici, ovakva vrsta deljenja podataka je dozvoljena, s obzirom da rad svih proizvođača zvanične statistike regulišu i drugi relevantni zakoni, poput Zakona o zaštiti podataka o ličnosti i Zakona o popisu stanovništva, koji garantuju da će podaci o ličnosti sa trećim licima biti deljeni tako da je građane nemoguće identifikovati, iskoristiti rezultate za ostvarivanje (individualnih) prava, niti država može da nameće sankcije. Iako kombinovani pristup nije novost u realizaciji popisa u mnogim zemljama, zanimljivo je da se RZS odlučio za njega tek u finalnoj fazi istraživanja, ali obrnutim redosledom radnji.
Ustaljena praksa kombinovanog pristupa podrazumeva da se većina podataka dobije iz administrativnih izvora, pa da se tek nakon toga prelazi na terenski deo istraživanja, u kojem se dobijaju informacije kojima država ne raspolaže, a koje se uglavnom tiču načina života. Ovakav pristup štedi resurse, pre svega novac i vreme i omogućava da se relativno brzo i precizno prikupe podaci.
Tradicionalni pristup korišćen u Srbiji je skuplje i komplikovanije rešenje, najverovatnije izabrano nakon neohrabrujućih rezultata probnog popisa 2019. godine (koji nije sproveden kombinovanim pristupom, već elektronskim putem, po principu samopopisivanja). Iako je sasvim moguće da Srbija i dalje nije spremna ni za samopopisivanja, ali ni za kombinovani metod koji je sada iskorišćen kao poslednja nada za proširenje obuhvata popisa, ostaje pitanje koliko su pouzdani podaci prikupljeni iz administrativnih izvora, kao i zašto se 200 000 građana nije odazvalo popisu, makar i telefonski, za skoro dva meseca njegovog trajanja.
Šta nam govore brojevi?
Preliminarni rezultati otkrili su nam samo broj građana, domaćinstava i stanova koji su ušli u zvanični registar, kao i njihovu teroitorijalnu raspoređenost. Izvesno je da sve opštine na teriotoriji Republike Srbije beleže smanjenje broja stanovnika, koje u proseku ide do 10%, dok je jedino u Beogradskom regionu zabeležen značajan porast stanovništa.
U kritičnom momentu popisa 2022. u Beogradskom regionu živelo je 1,6% više stanovnika nego u kritičnom momentu popisa 2011. godine. Ovaj podatak predstavlja zvaničnu potvrdu migracijskog trenda koji je odavno uočljiv – usled višedecenijske centralizacije i neravnomernih ulaganja, Beogradski region ostaje nesrazmerno razvijeniji u odnosu na ostatak Srbije, što ga čini prijemčljivijim mestom za život, sa mnogo više mogućnosti za zaposlenje, ali i ostvarivanje prava na zdravstvenu i socijalnu zaštitu.
U Beogradskom regionu je zabaležen i najveći rast broja stanova (12,26%) što je takođe odraz trenda prenaseljavanja regiona u potrazi za dostojanstvenijim životom. Kretanje stanovništva se i u prethodnoj deceniji nastavilo trendom depopulacije, na šta su ukazivale i vitalne statistike objavljivane za svaku pojedinačnu godinu, a koje obuhvataju samo prirodno kretanje stanovništva (mortalitet i natalitet), ali ne i mehaničko, koje podrazumeva migracije iz različitih razloga.
Najveći pad stanovništva beleže najsiromašnije opštine, poput Crne Trave, Rekovca, Babušnice i Gadžinog Hana, koje beleže smanjenje od 64,1 do čak 74,6% u odnosu na 2011. godinu. Najveći rast imaju beogradske opštine Zvezdara i Voždovac, zatim Novi Sad, kao pokrajinski centar, uglavnom zbog mehaničkog kretanja stanovništva i doseljavanja, dok je Novi Pazar jedina opština u Srbiji koja beleži rast stanovnika pozitivnim prirodnim priraštajem u prethodnoj deceniji.
U prvim danima nove 2023. godine, kao odgovor na trendove uočene u rezultatima popisa, država i nadležna ministarstva, poput onog za porodicu i demografiju, poverenog Dariji Kisić Tepavčević, obećavaju podsticaje i olakšice roditeljima, uglavnom majkama, koje bi trebalo da stimulišu porast nataliteta i poboljšanje demografske slike. Prva od predloženih mera je produžavanje porodiljskog odsustva za tri meseca (koje bi sada trebalo da traje 14 umesto 11 meseci), a ministraka tvrdi da su u planu i poboljšanje uslova za preduzetnice koje se odlučuju na rađanje.
Osim depopulacionih trendova, preliminarni rezultati popisa otkrili su i druge probleme koje sa sobom nosi nastavak ovakvog kretanja stanovništva – prenaseljenost velikih centara, rast broja stanova u najnaseljenijim regionima, što dovodi do niza društvenih i ekoloških problema, poput rasta cena nekretnina, zagađenja i opšteg smanjenja kvaliteta života, koje država, do sada, nijednom nije adekvatno adresirala.
