Međunarodni istraživački tim sastavljen od arheologa, arhitektica i istoričarki umetnosti sa različitih evropskih univerziteta i instituta, okupljen oko projekta pod nazivom „Baština odozdo | Drežnica: Tragovi i sjećanja 1941.–1945.” koji istražuje brojne materijalne ostatke partizanskog organizovanja tokom II svetskog rata, poput vojnih baza, bolnice i štamparije, tokom protekle nedelje uspeo je da locira nove materijalne dokaze, te pronađe artefakte koji svedoče o kulturnoj proizvodnji tokom ratnih godina. Kako su objavili na zvaničnoj fejsbuk stranici:
„Ovaj smo tjedan konačno uspjeli locirati i otkriti fragmente papirnate arhive koju trenutno analiziramo. Do sada smo uspjeli identificirati rukopis članka objavljenog u ’Vjesniku’. Također smo pronašli veliki broj olovnih tiskarskih slova koje je proizveo Bauersche Gießerei u Frankfurtu, a koji su korišteni u partizanskoj tipografiji te kasnije pohranjeni ili izgubljeni tijekom napada. Oba ova otkrića iznad su naših najboljih očekivanja i veliki su poticaj za nastavak našeg projekta u zajednici.“
Lokalitet istraživanja smešten je u središnjoj Hrvatskoj, u okolini sela Drežnice, u šumi Javornica, gde se trenutno rade arheološka istraživanja i gde se pretpostavlja da se nalazio lokalitet tehnike partizanskog Agitprop-a, te potencijalna kuća štamparije. Tokom Drugog svetskog rata, partizani su ovde štampali brojne novine, plakate i letke. U kratkom periodu, u ovoj štampariji su štampane i čuvene antifašističke novine „Vjesnik“.
Poznat pod imenom „Agitprop“, lokalitet je bio poprište organizovanja masovnih medija i kulturne produkcije. Ovaj kulturno-informacijski centar tokom rata je bio više puta preseljavan, a njegova posljednja lokacija uništena je u nemačkoj ofanzivi početkom 1944.
Projekat koji se sastoji od arhivskog istraživanja i terenskog rada, započet je tokom 2019. godine, polazi od pomenutih arhivskih tragova ali istovremeno uključuje nove metodološke pristupe kulturnoj baštini kojoj se pristupa „kao emancipatorskoj praksi koja nastaje za i od strane suvremenih lokalnih zajednica”.
U istraživanju autentičnih lokacija iz vremena Drugog svetskog rata šireg drežničkog kraja, njegovih spomenika i memorijalnih područja, izrađuje se i savremena etnografska i foto-dokumentacija, ali se istovremeno pristupa i novim topografskim, geodetskim i arhitektonskim snimanjima, kao i arheološkim istraživanjima kako bi se došlo do kompleksnijeg razumevanja strategija partizanskog gerilskog ratovanja ali i svakodnevice i života običnih civila u uslovima rata.
Dosadašnja istraživanja pokazuju da je zgrada u kojoj je pomenuta štamparija bila smeštena, najverovatnije uništena u napadu nemačkih vojnih snaga u zimu 1944. godine.
Šumoviti i krški drežnički teren koji obiluje jamama i pećinama, bio je pogodno sklonište za partizane i njihovu infrastrukturu. U šumi Javornica bila je smještena Partizanska bolnica br. 7. osnovana 1942. godine, u kojoj su lečeni ranjenici sa Korduna, Banije, Like, Slavonije i Žumberka, na čijem se lokalitetu danas nalazi spomen-kosturnica.
Tokom Drugog svetskog rata, u Drežnici je bio jak Narodnooslobodilački pokret sa sedištem Glavnog štaba Narodno-oslobodilačke vojske Hrvatske, u kojoj je boravio i Centralni komitet KP Hrvatske.
U knjizi „Partizanska Drežnica“ iz 1982. godine u izdanju Historijskog arhiva u Karlovcu, piše da je boravak CK KPH i GŠH u Drežnici imao direktnog i jakog uticaja na partijski rad i celokupni rad na unapređenju oružane borbe: „Teško je danas opisati ogromnu aktivnost koja se u to vrijeme odvijala u Drežnici, jer pored CK KPH i GŠH tu su boravile i druge brojne institucije revolucije. Tu je velika partizanska bolnica koja angažuje mnogo ljudi. Jedni grade objekte, drugi nabavljaju i donose hranu, zatim se prave rezervne bolnice i zemunice duboko u šumi za prihvat ranjenika u slučaju ofanzive. Mnogi seljaci prevoze na kolima i konjima ranjenike u bolnicu, jer se borbe oko Drežnice neprekidno vode.“
U svim pomenutim aktivnostima, Drežničani su aktivno učestvovali:
„U Drežnici rade »šusterska (postolarska)«, »šnajderska (krojačka)« i pekarska radionica; partizanska pilana reže građu, a partizanski mlin melje žito. Radne jedinice prave barake, bolnice, zemunice i štampariju. Posebna radna grupa radi na održavanju svih ovih objekata i radionica. Ona popravlja pilanu, šivaće i pisaće mašine i vršilice, a glavni posao joj je popravak oružja i vojne opreme. U svim ovim političkim i radnim organizacijama najveći broj je Drežničana; oni nose glavni teret, ali su uključeni i ljudi iz drugih krajeva.“
Tokom rata Drežnica je imala više od 1000 žrtava.
V.K.
Tekst je nastao u okviru projekta koji je sufinansiran iz Budžeta Republike Srbije – Ministarstva kulture i informisanja. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
