Čiji je Branko Pešić?

Dok vladajuće strukture decenijama ruše sve tekovine socijalizma, dokumentarac prema ideji bivšeg zamenika gradonačelnika Beograda, Gorana Vesića, čini se, afirmativno govori o liku i delu najpoznatijeg socijalističkog gradonačelnika Beograda. Zašto je snimljen „Gradonačelnik“?

Branko Pešić je ukupno trinaest godina vršio funkcije u samom vrhu gradske vlasti, što ga ujedno čini gradonačelnikom sa najdužim stažom u istoriji Beograda. Na funkciji gradonačelnika Beograda bio je punih devet godina, u periodu od 1965. do 1974. godine. Upravo u ovom burnom periodu naše posleratne istorije, Beograd narasta sa 600.000 stanovnika na gotovo 900.000 i dobija svoj prepoznatljiv identitet.

Gotovo svi poznati simboli Beograda izgrađeni su za vreme Branka Pešića: Beograđanka, hotel Jugoslavija, most Gazela i Mostarska petlja, te istog dana otvoreni autoput kroz Beograd i Terazijski tunel, zatim Hala Pionir, SRC 25. maj, hala Pinki, Olimp, bazeni na Košutnjaku, Tašmajdanu, Banjici. Za svega devet godina njegovog mandata, podignuto je oko 86.000 stanova. Uređena je Ada Ciganlija, a započeta je i izgradnja istočne i zapadne kapije Beograda.

Pored čitavog niza kapitalnih objekata, Pešić je svoj grad zadužio i strastvenim radom na kulturno-umetničkom razvoju Beograda, osnivanjem Muzeja savremene umetnosti (1965), izgradnjom Narodne biblioteke Srbije i Istorijskog arhiva Beograda (1973). Pokrenute su manifestacije  BITEF (1967) I FEST (1971). Svojim ličnim angažmanom doprineo je osnivanju gradskog radija Studio B. Zahvaljujući Pešićevom razumevanju značaja grobalja kao svojevrsnih muzeja na otvorenom, Beograd je dobio i svoju Aleju zaslužnih građana.

Mostarska petlja, 2022. Izvor: Andrija12345678 / Wikipedija

Beograd ima petlju

Branko Pešić je ostao upamćen kao verovatno omiljeni gradonačelnih Beograda, ne samo zbog onoga što je izgradio, već i zbog svog otvorenog, prijateljskog i ,,komšijskog” odnosa sa sugrađanima. Posle rata je samoinicijativno predao kafanu svog oca gradu, tokom vršenja funkcije u vrhu vlasti je odbio da se preseli u stan ili neku od vila na Dedinju i umesto toga do kraja života živeo u skromnoj porodičnoj kući u Zemunu. Svedočanstva Pešićevih savremenika govore da su građani Beograda posedovali i slobodno koristili njegov broj telefona, te da bi ga često dočekivali ispred kapije radi razgovora. 

Povodom otvaranja Gazele, a zapravo referišući na samog Pešića, u novinama se pojavljuje naslov ,,Beograd ima petlju”. Beograd je imao Branka Pešića, koji je imao petlju. Iako je istorija sklona pripisivanju zasluga ,,velikim pojedincima”, te iako Pešić svakako jeste jedna od najvažnijih ličnosti istorije našeg grada, važno je razumeti kako je on uopšte bio moguć, odnosno, važno je razumeti širi političko-ideološki kontekst društva u kojem se projekat modernizacije Beograda u ovako grandioznom obuhvatu odvija, a čiji je Pešić bio aktivan deo.

Urbanistički planovi, strategije i politike razvoja gradova, kao i konkretni projekti izgradnje značajnih objekata, uvek oslikavaju ideje i vrednosti šireg društva kojeg su deo. Tako je filozofija iza najpopularnijeg, najomiljenijeg i najvoljenijeg gradonačelnika Beograda – socijalizam.

Bez socijalizma modernizacija, kakva je bila na delu za vreme Pešića, prosto nije zamisliva.

Izgraditi preko 80.000 stanova nije samo pitanje dostupnih resursa, mogućnosti, efikasnosti, sposobnosti ili volje jednog čoveka, već nas upućuje na jedno društveno uređenje koje univerzalno pravo na stanovanje postavlja kao prioritet. Demokratski karakter Pešićeve socijalističke  vlasti, koji se ogledao u konsultacijama građanki i građana prilikom donošenja odluka, direktno i lokalno na građanskim zborovima, što danas poznajemo pod demokratskim inovacijama, građanskim skupštinama i građanskom participacijom u planiranju, je ono za šta tek treba da se izborimo u postojećim kapitalističkim, liberalno-demokratskim okvirima.

Stoga pojava dokumentarnog filma ,,Gradonačelnik” o jednom od najpopularnijih gradonačelnika Beograda Branku Pešiću, koji je premijerno bio prikazan 2021. godine u Kombank dvorani iznenađuje na više načina. Najpre, iznenađuje ekipa koja stoji iza filma o socijalističkom gradonačelniku: režiser Vuk Dapčević, sin Peka Dapčevića, španskog borca i partizanskog komandanta, scenaristkinja Duška Jovanić, novinarka, a sve po ideji ranijeg zamenika gradonačelnika Beograda Gorana Vesića, što se i navodi u odjavnoj špici.

Teško je pronaći informaciju o tome kada je film tačno snimljen. U medijima je dostupna Vesićeva izjava iz 2021. u kojoj navodi da je ideja nastala ,,pre 2 godine”, odnosno 2019., ali da je tada bilo teško organizovati snimanje zbog pandemije. Konačno, zbunjuje i način na koji je Branko Pešić predstavljen. U neoliberalnom kontekstu istorijskog revizionizma i investitorskog urbanizma, dominantnih paradigmi razvoja naših gradova, nejasno je zašto bi predstavnici vladajuće stranke afirmisali (sebi suprotstavljeno) socijalističko nasleđe razvoja grada, te zašto se ovaj dokumentarac pojavljuje baš u trenutku kad se pojavljuje?

Fotografija je deo legata Branka Pešića u Adligatu. Izvor: Wikipedija

Branko Pešić na filmu

Dokumentarni film Gradonačelnik sastoji se iz dva dela. Prvi deo prikazuje Branka Pešića kao društveno-političkog radnika na čelu Beograda i prati izgradnju kapitalnih projekata tokom Pešićevog mandata.

Reč ,,prati” možda nije odgovarajuća, budući da brojne informacije o graditeljstvu nisu date hronološki, već je u tom pogledu učinjena zbrka. Recimo, informacije o događajima  iz 1965. javljaju se nakon onih iz 1968. godine, i tome slično. Ujedno, nedostaju informacije o značajnim ličnostima koje se pominju iz datog istorijskog perioda, kao i osnovne informacije o važnim  događajima, poput protesta iz 1968. godine ili protesta povodom ubistva Patrisa Lumumbe. Ovo je posebno značajno budući da film govori o istorijski važnim trenucima i ličnostima, kao i da nastoji da prenese Pešićevo nasleđe mlađim generacijama, te je pitanje u kojoj meri on uspešno komunicira sa današnjom omladinom, inostranom publikom ili bilo kim osim generacija koje socijalizam pamte iz ličnog iskustva. Takođe, svega tri puta su ponovo potpisane ličnosti koje u filmu govore o Branku, a ima ih više od deset, tako da je pitanje možete li se nakon pola sata filma uopšte setiti kako se koji od njih zove.

Drugi deo filma posvećen je privatnom životu Branka Pešića i pokušava da obuhvati kako njegov politički angažman, tako i lični, emotivni, svakodnevni, porodični život. Pitanje je da li ima potrebe da čujemo i par intimnih a neproverenih podataka iz njegovog života, koji narušavaju već izgrađeno poverenje u verodostojnost svedoka i dovode u pitanje motive za izrečeno.

Svedočanstva članova porodice, prijatelja i kolega upoznaju nas sa Pešićem kao ocem, drugom, nezgodnim bokserom, šarmatnim i velikodušnim gostom kafana, skromnim i posvećenim sugrađaninom.

Uprkos tome što je manja pažnja posvećena političkom Pešiću, borcu NOB-a i učesniku bitke na Sutjesci ili omladincu koji učestvuje u sabotažama i diverzijama kao član tada ilegalnog SKOJ-a, nego Pešiću bokseru i učesniku kafanskih tuča, koji sebi razbija flaše o glavu, drugi deo filma je ipak uspeliji.

Upoznaje nas sa smelim i lukavim Pešićem, koji isključuje struju Edvardu Kardelju kako bi omogućio obnovu elektromreže, koji se ležerno i direktno obraća Titu, koji lično gasi požar u zgradi lista Politika, koji se dovija na raznorazne formalne i neformalne načine kako bi obezbedio novac za izgradnju važnih gradskih projekata. Pohvalno je i što su u film inkorporirani delovi starih dokumentarnih snimaka, iz vremena gradnje i otvaranja sagrađenih projekata, tako da, verovatno po prvi put imamo priliku da vidimo kako se ni iz čega stvarao velegrad.

Štab Trećeg (posavskog) bataljona (Četvrti bataljon Šeste istočnobosanske brigade), nakon oslobođenja Lopara, novembra 1942. godine. S leva na desno Milan Veselinović, zamenik političkog komesara; Milan Stepanović Matroz, zamenik komandanta; Branko Pešić, politički komesar i Ilija Bogdanović, komandant bataljona. Fotografija je iz knjige Srete Savića i Đorđa Vasića PRVA VOJVOĐANSKA BRIGADA, Institut za istoriju, Novi Sad 1979. godine. Izvor: Wikimedia Commons

Čiji nije Branko Pešić?

Postavlja se pitanje – otkud film o Pešiću? Kako protumačiti interes vladajuće stranke, ili motiv njegovog idejnog tvorca – Gorana Vesića, za snimanjem filma koji afirmativno govori o nasleđu sa kojim je u direktnom sukobu? Da li Vesić želi da povuče nemoguću paralelu između Branka Pešića i sebe na poziciji zamenika gradonačelnika? Da li Srpska napredna stranka želi da konstruiše nepostojeći kontinuitet između socijalističke vizije razvoja grada i sopstvene neoliberalne politike?

Pokušaj reapropriacije socijalističkog nasleđa od strane SNS-a posebno je neprimeren ukoliko imamo u vidu da ova vlast već godinama aktivno radi na uništavanju (ne)materijalnog nasleđa socijalizma, a posebno Pešićevog arhitektonskog i urbanističkog nasleđa Beograda. Projekti izgradnje luksuznog stanovanja na Novom Beogradu, skorašnja privatizacija Beograđanke, pa čak i najsvežiji primer ilegalnog kopanja Savskog nasipa, koji je radnim akcijama izgrađen za vreme Pešića, samo su neki od primera političke prakse uništavanja zaostavštine ovog gradonačelnika od strane vladajuće stranke. Paraleno afirmisati njegovo nasleđe filmom deluje ne samo neozbiljno, već je i kontradiktorno. Posebno je problematična uloga Gorana Vesića, koji je svoju političku karijeru otpočeo u Demokratskoj stranci, te popularnost stekao kao šef kabineta Zorana Đinđića, u ključnim godinama tranzicije ka kapitalizmu i opšte antikomunističke histerije.

Ipak, moguće je da se iza ideje o filmu krije i neki neposredniji interes. Izjava Gorana Vesića povodom premijere dokumentarca ,,Gradonačelnik” upućuje na još jedan mogući motiv: ,,Mislim da je metro, koji je najavio početkom sedamdesetih, uz Prokop, ostao njegova neostvarena želja. Ipak, evo mi za manje od mesec dana počinjemo gradnju metroa. Zbog toga sam srećan i mislim da je to ubedljivo naš najvažniji projekat”.

Fotografija Bloka 45 na Novom Beogradu snimljena sredinom 1970-ih godina. Izvor: Wikipedija

Možda je Pešić prosto iskorišćen kao legitimitet projektu izgradnje metroa. Bilo kako bilo, posebno zabrinjava nastavak izjave, u kojoj Vesić najavljuje da bi voleo da se snimi film i o predratnom gradonačelniku i prvom kapitalisti Beograda, Nedićevom bliskom saradniku Vladi Iliću, navodeći kako je Ilić pre Drugog svetskog rata bio ono što je Branko Pešić posle. Ukoliko nas zabrinjava ideja konstruisanja kontinuiteta između socijalističke politike razvoja grada po meri čoveka i Vesićevog neoliberalizma, kako reagovati na najavu izjednačavanja kolaboracionizma i antifašizma?

Konačno, ali ne manje važno, kako je već u javnosti ukazano, kakav kontinuitet postoji od izgradnje pruge Šamac – Sarajevo sa 302 km koloseka (uz izmeštanje 73,5 km pruge uskog koloseka), 288 skretnica, 107 staničnih zgrada, 9 tunela dužine 2.267 m i 17 mostova preko četiri reke, izgrađene za 225 dana (sic!) i zamene pokretnih stepenica na stanici Vukov spomenik za 504 dana?

Prethodni članak

Da biste bili tehničko osoblje u predškolskoj ustanovi, treba vam sanitarna knjižica i potpuno odsutvo samopoštovanja i dostojanstva, kaže bivša radnica u vrtiću

O rodno osetljivom jeziku i njegovoj upotrebi u svakodnevnom govoru razgovaramo u novoj epizodi podkasta Devojka iz predgrađa

Sledeći članak