Dok su širom Srbije u avgustu održavani protesti protiv rudarenja litijuma i bora, nisu jenjavale ni lokalne borbe. Jedna od njih je bila ona za definisanje aktivnosti koje će se ubuduće sprovoditi u Parku prirode „Golija“. Ministarstvo zaštite životne sredine je, naime, sprovelo javnu uvid i javne rasprave o Nacrtu Uredbe o proglašenju i Studiji zaštite Parka prirode „Golija“ – po starom „dobrom“ običaju, u vreme godišnjih odmora, a ove godine i na „prijatnih“ 45-6 stepeni.
Da bi Park prirode „Golija“ ostao park prirode, a ne spomenik njenom uništavanju, dokument koji propisuje šta se u zaštićenom području i oko njega sme a šta ne sme bi morao da bude mnogo stroži.
Ni skijalište ni rudarenje ni MHE u parku prirode
Jedna od stvari koje aktivisti zahtevaju je zabrana rudarenja u Parku prirode. Čak 11 istražnih polja odobreno je na samoj površini PP „Golija“, a na širem području tj. planskom obuhvatu PPPN Golija – Studenica ovaj spisak je znatno veći, upozorava Polekol – Organizacija za političku ekologiju.
„Nacrt ide korak nazad kada je reč o eksploataciji mineralnih sirovina, peska, šljunka, gline i kamena. Važeća Uredba iz 2009. propisuje ograničenja i zabrane, ali ih Nacrt koji se našao na javnoj raspravi potpuno ukida, što je neprihvatljivo“, kaže Strahinja Macić, pravnik iz Polekola.
Kako Macić naglašava, u parku prirode bi se morala zabraniti i izgradnja malih derivacionih hidroelektrana. „Izmenama Zakona o zaštiti prirode iz 2021. njihova gradnja jeste zabranjena u zaštićenim prirodnim dobrima, ali nije izvršeno brisanje lokacija iz planskih akata“, objašnjava.
Štaviše, država bi trebalo da pristupi uklanjanju postojećih MHE na slivu reke Studenice i sanaciji štete po prirodu koju su pričinile. Takva praksa nije neuobičajena: samo prošle godine je u 15 zemalja Evrope uklonjeno 487 brana, pragova i drugih barijera kako bi se obnovili vodotokovi.
„Da bi se park prirode adekvatno zaštitio neophodno je i tražimo ustanovljavanje zaštitne zone koja bi obuhvatila preostalu površinu katastarskih opština koje su zahvaćene granicama PP „Golija“, a koja je ostala izvan parka prirode“, naglašava Macić. Zaštitna zona streba da se tretira kao zona sa trećim stepenom zaštite. Samo tako bi se, smatra Macić, ugroženi sliv i park prirode mogli adekvatno zaštititi.
Javne rasprave u Kraljevu, Raškoj, Novom Pazaru, Ivanjici i Sjenici
Površinu Parka prirode od oko 75.000 hа dele opštine Kraljevo, Raška, Novi Pazar, Ivanjica i Sjenica. U ovim opštinama su sredinom meseca održane javne rasprave na kojima se uprkos nepovoljnim klimatskim (i društvenim) uslovima pojavio veliki broj građana i predstavnika ekoloških udruženja i inicijativa, kao i lokalnih političkih organizacija. Kako je tim povodom pisao portal Krug: „Ideja je zajednička: da se zaustavi komercijalizacija i eksploatacija prirodnih dobara, jer zaštićena područja imaju važnu ulogu u očuvanju biodiverziteta i života i neophodno je da se sačuvaju radi toga“.
Park prirode „Golija“ na planinama Golija, Radočelo i Čemerno proglašen je 2001. godine. Oko dve trećine površine parka je UNESCO rezervat biosfere „Golija-Studenica“, a PP „Golija“ je i značajno biljno (IPA) područje srednje i istočne Evrope, kao i kandidat za Emerald područje.
Golija je uprkos formalnoj zaštiti uveliko ugrožena ljudskim aktivnostima. Prisutna je gradnja bez građevinske dozvole koja je propisana kao krivično delo, ali se ne goni i ne suzbija delotvorno. Seku se šume i vegetacija u priobalju mimo osnova gazdovanja, pregrađuju vodotokovi, eksploatiše pesak i šljunak iz korita reka, ocedne vode i čvrsti otpad dospevaju u reke s divljih deponija, jer nije uspostavljen jedinstven sistem upravljanja otpadom na području PP, a u njih se slivaju i netretirane komunalne otpadne vode iz seoskih i „divljih“ vikend naselja, jer nema ni kanalizacionih sistema niti propisanih nepropusnih septičkih jama, navodi se u primedbama na Nacrt Uredbe.
Zasad najštetnije su MHE
Ipak, sve pomenute uticaje po razornosti nadmašuje izgradnja minihidroelektrana (MHE), ocenjuju iz Polekola. Većina ih je, kako se navodi, izgrađena u granicama parka prirode i to MHE Kaludra na reci Savošnici, MHE Devići na Brusničkoj reci, MHE Rogopeč na Dajićkoj reki i Brusničkoj reci, MHE Studenica na Studenici; na reci Brevini nalazi se MHE Brevina čija izgradnja nije obustavljena uprkos izričitoj zakonskoj odredbi, dok je izvan parka prirode MHE Grajići na Grajićkoj reci i Vratišnjaku, ali ne bez uticaja na Studenicu koja je žila kucavica ovog ekosistema.
Udruženja koja su učestvovala u javnim raspravama su zahtevala da se potencijalne lokacije za MHE u granicama parka prirode brišu iz planskih akata, kao i da se ceo tok Studenice od ušća Brevine u nju, pa do ušća Studenice u Ibar nađe u granicama parka prirode – ili da se, pak, proglasi zaštitna zona oko samog parka koja bi obuhvatila ceo tok Studenice.
Primer za takve potrebe je aktuelna MHE Studenica S4 Gradina na reci Studenici kao i još nekoliko potencijalnih koje bi se na ovoj reci nizale jedna za drugom. Pomenuta MHE se nalazi van obuhvata parka prirode, ali na vodotoku koji predstavlja arteriju hidrografske mreže ekosistema koji se pod zaštitu stavlja, kako naglašavaju aktivisti. „Ova 28m visoka i 100m široka mala hidroelektrana bi nepovratno izmenila karakter 70km duge planinske reke“, konstatuje Macić. Kao što je navedeno, zahteva se potpuna zabrana izgradnje novih MHE, njihovo postupno uklanjanje, sanacija predela i štete po životnu sredinu, ali i privremena zabrana ribolova u pojedinim delovima ribarskog područja radi obnove ribljeg fonda.
Izostanak studija kumulativnih efekata je sistemski propust
Iz Polekola upozoravaju na to da je „epidemija“ MHE omogućena sistemskim propustima zbog kojih se ne rade studije kumulativnih i sinergetskih efekata potencijalno štetnih projekata, a za MHE manje od 2MW instalisane snage ne izrađuju studije procene uticaja, niti je ikad rađena ocena prihvatljivosti.
„Taj institut postoji u našem zakonodavstvu u koji je preuzet kao pravna tekovina EU i služi za ocenu i odlučivanje da li plan, projekat, radovi i aktivnost mogu imati značajan negativan uticaj na ciljeve očuvanja i negativan uticaj na celovitost ekološki značajnog područja kakvo je npr. PP Golija. Razlika u odnosu na procenu uticaja je u pravnoj obaveznosti. Međutim, prateća uredba uz zakon nikada nije doneta. Vlada je poslednji put razmatrala Nacrt uredbe 2016, ali je nije usvojila”, skreće pažnju naš sagovornik.
U eri klimatskih promena ne trebaju nam skijališta
U Parku prirode „Golija“ se ne bi trebalo graditi ni skijalište, koje je prema rečima aktivista u najnovije planove stiglo po inerciji, prepisivanjem iz starih. Skijališta je, kako naglašava Macić, u svetlu svima očiglednih klimatskih promena potpuno besmisleno graditi na nadmorskim visinama manjim od 1500m, na kojima je sve manje prirodnog snega. Dok je veštačko osnežavanje ekonomski, ekološki i energetski neopravdano, još veći problem predstavlja čista seča šume velikih razmera neophodna za izgradnju skijališta, gradnja akumulacija za veštačko osnežavanje staza i druge prateće infrastrukture.
Građani se protive i izgradnji vetroparka. „Kako parkom prirode dominiraju šumski ekosistemi, pretvaranje šumskog zemljišta u građevinsko radi izgradnje vetroelektrana na području PP Golija bi i samo sa aspekta Zakon o šumama bilo nezakonito. Ujedno je i u suprotnosti sa ciljevima rezervata biosfere među kojima je i očuvanje predeonih odlika i predeonog diverziteta, zaštita, očuvanje i unapređenje prirodnih vrednosti i biodiverziteta“, navodi se u podnesenim primedbama.
Građani su skrenuli pažnju na to da su vetroparkovi rizični po populacije ptica, čije je Golija značajno stanište. Ovo područje nastanjuje čak 145 vrsta, odnosno 40% od ukupnog broja vrsta u Srbiji – od kojih je 128 strogo zaštićenih divljih vrsta, a 15 su zaštićene divlje vrste.
