Kolašin se naizgled preko noći pretvorio u veliko gradilište. Nakon decenija agresivno promovisane i loše uređene izgradnje nekretnina na Crnogorskom primorju, koja je progutala priobalni prostor i njegove šanse za održiv budući razvoj, isti talas stigao je i do Kolašina.
Ovdje, u ovom gradu od oko 3.000 stanovnika među planinama sjevera Crne Gore, već duže vrijeme traju pripreme za građevinski bum iznad maksimalnih granica prostornih i infrastrukturnih kapaciteta. Iako je većina građana Kolašina iznenađena novim konturama i visinama u svom urbanom okruženju, prostorno planska dokumentacija otkriva da su se, jednostavno, stekli uslovi za realizaciju zamisli starih bar 15 godina.
U osnovi tih zamisli nije vizija urbanog razvoja koja bi podstakla privredu grada i podržala lokalne zajednice, već šema za izvlačenje bogatstva iz njegovog zadivljujućeg pejzaža: za omogućavanje maksimizacije profita za vlasnike investicionog kapitala i zemljišta pogodnog za gradnju. Ukratko, neoliberalni urbanizam je došao u grad i brzo pretvorio Kolašin u još jednu studiju slučaja o tome kako tržišno vođene politike prostornog razvoja funkcionišu protiv društvene jednakosti, održivosti životne sredine i blagostanja lokalne zajednice.
Zastarjeli urbanistički planovi oblikuju novi građevinski bum
Sveži građevinski bum u Kolašinu vođen je urbanističkim planovima starim više od decenije i usvojenim od strane lokalne samouprave, koja je u to vrijeme opravdavala ekstenzivno planiranje nove izgradnje sve većim interesovanjem turista i posljedičnom potrebom za izgradnjom većeg broja smještajnih kapaciteta. Nacrt proširenja unutar tri centralne urbanizovane zone dat je u detaljnim urbanističkim planovima (DUP) za Kolašin-Centar (2008), Smailagića Polje (2008) i Brezu (2011).
DUP Kolašin-Centar predvidio je povećanje izgrađene površine centra grada za 7,5 puta, sa 115.000 m2 na 857.490 m2. Slično, DUP-ovi za Smailagića Polje i Brezu planirali su povećanja od 22, odnosno 28 puta.1 U međuvremenu, demografski rast za period 2011-2020. projektovan je na samo 2% – teško da bi to bilo povećanje koje bi zahtijevalo ovoliki obim novogradnje.2 Jednostavno, nagli porast u izgradnji novih nekretnina planiran je kako bi bio podržan unosan posao – razvoj privatnog turističkog smještaja.
U vrijeme kada su ovi planovi doneseni, turizam je već bio strateški određen kao glavna grana crnogorske privrede. Vlada je 2001. godine usvojila Strategiju razvoja turizma, u kojoj se kao prioriteti politike navode brza privatizacija i stvaranje povoljnih uslova za direktna strana ulaganja.3
Proces deagrarizacije sjevera Crne Gore, gdje se nalazi Kolašin, traje već decenijama. Krajem 2000-ih, ovdašnja industrija odavno je već bila van stroja. Fabrike, koje su nekada bile integrisane u jugoslovensku drvnu, metaloprerađivačku i tekstilnu industriju, privatizovane su i zatvorene, ostavljajući veliki dio stanovništva bez posla ili izgleda za buduće zaposlenje. Nekadašnja društvena trgovinska i turistička preduzeća prešla su u ruke lokalnih i državnih vlasti željnih da ih rasprodaju, prateći postulate novog, neoliberalnog ekonomskog sistema Crne Gore: otvorena tržišna ekonomija, dominacija privatne svojine i zaštita prava privatne svojine. Atraktivne nekretnine privatizovane su na brzinu i po niskim cijenama.
Kolašinski turizam ima dugu istoriju. Grad je prvi put označen kao turističko mjesto i vazdušna banja4 tokom 1930-ih. Dakle, infrastruktura i kvalifikovana radna snaga u ovoj djelatnosti su već postojale. Kako su druge lokalne industrije u procesu privatizacije uništene, ugostiteljstvo i turizam su ostavljene kao glavne, ako ne i jedine, grane nove privrede – i zahtijevali su razvoj novih privatnih nekretnina.
Sredinom 2000-ih, neposredno prije globalne ekonomske krize, tržište nekretnina u Kolašinu je bilo u procvatu; postojalo je ogromno interesovanje za kupovinu zemljišta i mogućnosti za izgradnju na njemu. Opština Kolašin je odgovorila na ovaj zahtjev usvajanjem gore navedenih detaljnih urbanističkih planova za centar grada, Smailagića Polja i Brezu i naručivanjem niza lokalnih studija lokacije za važne periferne lokalitete.
Uskoro je globalna ekonomska kriza, izazvana špekulacijama nekretninama na globalnom nivou, poremetila kako svjetski finansijski sistem, tako i raskošne planove za novogradnju u planinama Crne Gore. Ipak, ovi planski dokumenti su ostali na snazi, omogućavajući da se stare ideje sada ostvare, bez obzira na njihov neodrživ i potencijalno opasan karakter.
Ambiciozni planovi izgradnje centralne urbane zone Kolašina evaluirani su u Prostorno-urbanističkom planu (PUP) opštine Kolašin iz 2014. godine, koji je bio strateški dokument i plan višeg reda izrađen u okviru Projekta zemljišne administracije. Ministarstvo održivog razvoja i turizma i Svjetska banka su ovim projektom nastojali izraditi plansku dokumentaciju za neke od manjih crnogorskih gradova i pojednostaviti proces izdavanja građevinskih dozvola, što su smatrali ključnim za razvoj „dobre poslovne klime“ u zemlji.
Prostorno-urbanistički plan opštine Kolašin (PUP) iz 2014. godine kritikovao je postojeće planove, smatrao da je planirana izgradnja preobimna i da se u budućem planiranju treba fokusirati na projektovanje javnih površina i rekonstrukciju značajnih arhitektonskih zdanja i objekata od javnog interesa. Takođe je kritikovao lokalne studije lokacije zbog toga što su dozvoljavale izgradnju velikih razmjera na atraktivnim, ali nepristupačnim lokacijama bez adekvatne infrastrukture, često zanemarujući planska ograničenja višeg reda.5
Ova analiza, međutim, nije uticala na izmjene postojećih planova. I pored svih nedostataka, ti planovi su ostali na snazi do danas, i odredili okvir za ekspanziju gradnje kojoj u Kolašinu svjedočimo tokom poslednjih par godina. Ta ekspanzija se, dakle, odvija po osvjedočeno nekvalitetnim, zastarjelim planovima koji predviđaju preobimnu i neuravnoteženu proizvodnju novih privatnih objekata, na štetu javnih prostora i sadržaja i na uštrb budućeg održivog razvoja.
Program ekonomskog državljanstva: kako državna ekonomska politika određuje lokalne prostorne prilike
Ovakvo planiranje prostora i istrajnost nadležnih institucija u tome da loše planove po svaku cijenu realizuju i da to, čak, predstave kao politički i ekonomski uspjeh, viđali smo mnogo puta ranije; najbliži primjeri su Budva i Bokokotorski zaliv. Kolašin je možda jedinstven po tome što se realizacija ovih planova dešava deceniju i po nakon što su usvojeni.
Problem zastarjelih i neadekvatnih prostornih planova u Crnoj Gori prisutan je zbog mnoštva političkih, pravnih i tehničkih poteškoća.6 Ono što se sada dešava u Kolašinu je još jedan primjer kako loš zakonski okvir i nedostatak regulative služe kratkoročnim interesima kapitala, a istovremeno koče adekvatan odgovor na stvarne izazove lokalnog prostornog razvoja, kao što su loša infrastruktura i nedostatak javnih usluga.
Građevinski bum u Kolašinu, jednom zaustavljen zbog ekonomske krize iz 2008. godine, dobio je novi zamah otvaranjem dijela autoputa Bar-Boljare. Dio nove saobraćajnice koji je otvoren sredinom 2022. godine značajno je poboljšao povezanost Kolašina sa Podgoricom i jugom Crne Gore. Projekat autoputa, razvijen u okviru inicijative „Pojas i put“, bio je pun kontroverzi i opisan kao jedan od najskupljih puteva na svijetu, a njegova cijena od milijardu dolara je crnogorskoj Vladi izazvala ozbiljne probleme sa zaduživanjem. Proces izgradnje je izazvao i velike poteškoće u oblasti zaštite životne sredine.
Ipak, autoput je približio Kolašin i njegove ski staze bogatijem južnom dijelu zemlje. To je grad učinilo tržišnijim: saobraćajno približavanje jugu doprinijelo je tome da Kolašin počne da bude promovisan kao sledeća odlična prilika za ulaganje u izgradnju stanova za kratkoročni najam i drugih formi turističkih i ugostiteljskih nekretnina. I dok su, kao što smo vidjeli, prostorni planovi koji favorizuju ovakav razvoj već postojali, iznenadno interesovanje investitora za izgradnju i posjedovanje nekretnina u Kolašinu izazvao je prije svega program ekonomskog državljanstva, koji je Vlada Crne Gore pokrenula na kraju 2018. godine.
U suštini, program ekonomskog državljanstva predstavljao je efikasan način za stvaranje inostrane potražnje za skupocjenim nekretninama na sjeveru Crne Gore, od koristi investitorima koji su u mogućnosti da takve nekretnine izgrade i stave na tržište. Naime, ovim programom stranim državljanima je pružena mogućnost da steknu crnogorsko državljanstvo ulaganjem u bilo koji od „razvojnih projekata“ koje je Vlada Crne Gore odobrila, između ostalog, na osnovu ukupnog iznosa investicije i broja novih radnih mjesta čije se otvaranje očekuje. Iako bi ovi razvojni projekti mogli da se odnose i na poljoprivredu i prerađivačku industriju, akcenat Vlade je posebno na turizmu, sa očekivanim ulaganjima od najmanje 15.000.000€ u primorskom regionu ili Glavnom gradu Podgorici i najmanje 5.000.000€ u sjevernom ili centralnom regionu Crne Gore. Konačna Lista razvojnih projekata obuhvata samo jedan projekat iz oblasti poljoprivrede i 12 projekata iz oblasti turizma.
U najvećem broju slučajeva, iza ovih projekata stoje lokalni investitori, tj. kompanije koje se već dugo bave izgradnjom i prodajom nekretnina u Crnoj Gori. Nakon što njihov projekat uđe na ovu Listu i postane dio programa ekonomskog državljanstva, investitori dobijaju pristup vrlo zanimljivom segmentu tržista: stranim državljanima koji mogu steći crnogorski pasoš ulaganjem od najmanje 450.000 eura za projekte u Podgorici ili primorskom regionu Crne Gore, ili 250.000 eura za projekte u sjevernom ili središnjem regionu Crne Gore. Kako vidimo, crnogorsko državljanstvo je značajno jeftinije ako se kupuje na sjeveru zemlje i upravo je ta okolnost naročito uticala na naglu ekspanziju gradnje u Kolašinu.
Više od polovine (sedam) od dvanaest hotela na Listi razvojnih projekata za program ekonomskog državljanstva nalazi se u Kolašinu, i svaki od njih planira da radi po kondo modelu. Model kondo hotela u Crnoj Gori podrazumijeva prodaju stambenih jedinica privatnim vlasnicima, koji ih mogu koristiti lično, ali ih moraju i izdavati. Vlasnici su dužni da iznajmljuju svoje apartmane na deset meseci godišnje, sa mogućnošću da ih koriste tokom preostala dva meseca.7 Mogućnosti ulaganja, dakle, uključuju kupovinu stana u apartmanskom hotelu za ličnu upotrebu, preprodaju ili ostvarivanje prihoda od zakupa.
Jednostavno rečeno, oni koji žele da na ovaj način steknu crnogorsko državljanstvo ne moraju zapravo da se bave razvojem investicionog projekta – dovoljno je da kupe apartman koji je već u izgradnji i na taj način podrže lokalne investitore. Sa jedne strane imamo strane državljane koji mogu ispuniti dio uslova za sticanje crnogorskog državljanstva tako što će za 250.000 eura kupiti apartman u kondo hotelu u Kolašinu; sa druge strane, imamo domaće investiture koji realizuju projekte izgradnje hotela u Kolašinu i kojima u potpunosti odgovara da prodaju izgrađene apartmane po ovako visokim cijenama. U sredini imamo Vladu Crne Gore, koja program ekonomskog državljanstva promoviše kao način prikupljanja sredstava za „podršku“ manje razvijenim opštinama na sjeveru Crne Gore.8
U stvarnosti, od ovakvog „razvoja“ najviše koristi imaju investitori kojima ovaj program donosi novo tržište i odlične prodajne cijene za kondo jedinice u izgradnji. Prema podacima iz avgusta 2022. godine, iznos prikupljenih sredstava za nerazvijene opštine iznosio je 66,1 milion eura, dok su investitori iz programa dobili 190,5 miliona evra.
Investitori priznaju prednosti koje im ovaj program nudi. Neke od njihovih izjava otkrivaju da za realizaciju projekta u Kolašinu neće morati da ulaze u kreditna zaduženja. Drugim riječima, mogu da finansiraju investiciju sopstvenim sredstvima i očekuju značajne prihode od prodaje hotelskih jedinica. Odredbe programa ekonomskog državljanstva jasno određuju minimalne cijene apartmana u novim kondo hotelima, što se vidi u njihovim promotivnim materijalima. Na primjer, u hotelskom kompleksu „Kolašin 1450” koji se trenutno gradi na Skijalištu „Kolašin 1450”, stan površine 31,44 m2 košta 250.000 eura (tačno koliko je potrebno za plaćanje ekonomskog državljanstva), što iznosi 7.951 evra po kvadratnom metru.
U Tabeli 1 prikazane su prodajne cijene apartmana u kondo hotelima koji su dio programa ekonomskog državljanstva i koji se trenutno grade u Kolašinu.9 Prema ovim podacima, cijene se kreću od 2.717 do 11.111 evra po kvadratu, što jasno pokazuje uticaj programa ekonomskog državljanstva na ove cijene i na vještački stvorenu tražnju za ovim nekretninama tokom trogodišnjeg trajanja ovog programa.
Luksuzni stanovi povrh nedostatne javne infrastrukture
Program ekonomskog državljanstva, čija je moralna, politička i bezbjednosna opravdanost dovođena u pitanje od samog početka, zatvoren je krajem 2022. godine na preporuku Evropske komisije. Uticaj koji je program imao na kolašinski prostorni razvoj trajaće, međutim, još dugo, i teško je zamisliti da će biti pozitivan za grad i njegove žitelje, posebno u domenu komunalne infrastrukture.
Prije svega, u Kolašinu ne postoji javna komunalna infrastruktura koja bi mogla da podrži ove nove projekte. O tome svjedoče idejna arhitektonska rješenja novih objekata, u kojima se redovno posebno naglašava da objekat nema uslove za priključenje na vodovodnu i kanalizacionu mrežu do realizacije DUP-om planiranih sistema gradskog vodovoda i kanalizacije, za koje nije sigurno kada će biti izgrađeni. Zvanični vladini izveštaji dolaze do sličnih zaključaka: u januaru 2023. godine objavljeno je da je nastavak izgradnje hotelskog kompleksa „Bjelasica 1450″ ugrožen nedostatkom infrastrukturnih preduslova, odnosno „priključaka na elektroenergetsku mrežu, na infrastrukturu za vodosnabdijevanje i kanalizacionu mrežu, kao i nepostojanje pristupne saobraćajnice”.
Loš kvalitet javne infrastrukture u Kolašinu je činjenica koju važeći planski dokumenti i prateće analize već dugo konstatuju, ali to pitanje nikada nije riješeno. Prema podacima iz 2023. godine, samo 8,5% stanova je priključeno na javni kanalizacioni sistem, što je marginalno povećanje u odnosu na 6% iz 2003. Uprkos obećanim poboljšanjima i nekim tekućim radovima, neizvjesno je kada će i kojim sredstvima grad riješiti ove velike infrastrukturne potrebe.
Do prošle godine naknada za komunalne usluge u Kolašinu bila je izuzetno niska i iznosila je 30 eura po metru kvadratnom10, uz zakonske odredbe koje su dozvoljavale dalja umanjenja.11 Lokalna vlast je odlučila da neke projekte u potpunosti oslobodi plaćanja ovih komunalnih usluga, pravdajući to argumentom da je investitor u mogućnosti da izgradi bolju infrastrukturu nego što bi to uradila opština. To je, naravno, dovelo do smanjenja opštinskih prihoda, koji su nedovoljni i za sadašnje, a kamoli buduće infrastrukturne potrebe.
Razmjere ovog izazova očigledne su kada se uporedi broj postojećih hotelskih jedinica, kojih je po MONSTAT-ovim podacima 2019. godine bilo 226, sa 969 jedinica koje su trenutno u izgradnji u kondo hotelima (Tabela 1). Ukoliko potrebna infrastruktura ne bude izgrađena, ove novoizgrađene strukture – tačnije rečeno, megastrukture, s obzirom na kolašinske prostorne i infrastrukturne prilike – rizikuju da ostanu bez neophodnih uslova za rad i integraciju u gradske i ekonomske tokove, tj. da postanu neupotrebljive i neuseljive.
Sve i da se taj scenario ne obistini, ovako planiran i realizovan „razvoj” je i dalje višestruko problematičan. Oni koji ga zagovaraju ističu mogućnosti za zapošljavanje koje će ovi projekti navodno pokrenuti (Tabela 1), ali nije jasno ni ko će tačno biti zaposlen ni kakav će biti kvalitet novih radnih mjesta, tj. da li se radi o sezonskim i povremenim poslovima, ili o stalnim radnim mjestima. Pod pretpostavkom da će makar dio nove radne snage za rad u hotelima visoke kategorije morati da dođe sa strane (prosto, zbog nedostatka stručnog kadra na lokalnom nivou), postavlja se pitanje o tome gdje će novi radnici i radnice u kolašinskom turizmu moći da žive.
Do problema nedostatka priuštivog stambenog prostora u Kolašinu dolazi jer su „razvojni” projekti okrenuti izgradnji luksuznih smještajnih jedinica, čije su cijene vještački podignute kroz javne politike poput programa ekonomskog državljanstva. Rezultat je nagli rast cijena svih nekretnina, koje ostaju trajno van domašaja radnog dijela populacije koji nije u mogućnosti da riješi stambeno pitanje po ovim cijenama i uslovima. To je, naravno, isti rezultat neoliberalne proizvodnje urbanog prostora koji smo vidjeli širom svijeta, što dovodi do sve veće nejednakosti, raseljavanja radnih ljudi i nastanka gradova koji liče na zabavne parkove i koji, izgleda, postoje samo da bi omogućili vlasnicima nekretnina da iz njih izvuku najveću moguću rentu.
Zeleni Kolašin: artikulacija alternative
Svi aspekti urbanog života i sve funkcije grada trpe kada je jedini cilj prostornog planiranja da se privatnim investitorima omogući da maksimiziraju svoj profit gomilanjem novih nekretnina. Građani Kolašina, kako sadašnji tako i budući, suočavaju se sa profitno orijentisanom urbanom transformacijom u kojoj stradaju zajednički resursi i prostori, javne i zelene površine i arhitektonsko nasleđe, dok je funkcionisanje postojeće javne infrastrukture ugroženo.
U ovom procesu Kolašinci i Kolašinke ne dobijaju bolje uslove za život i rad, bolje zajedničke prostore i javne politike. Umjesto toga, donosioci odluka i vlasnici kapitala ubjeđuju ih da je ovako nagla, nasilna i dugoročna potrošnja urbanog (kao i poluurbanog i ruralnog) prostora jedini put ka urbanom razvoju. Iako to svakako nije tačno, ova poruka se prenosi i pojačava kroz zvanične izjave u kojima se Kolašin veliča kao „najveće gradilište sjevernog regiona“ i slavi dolazak međunarodnih hotelskih lanaca, kao i na javnim raspravama o novim planskim dokumentima, gdje se zadovoljavanje želja investitora i vlasnika zemljišta proglašava glavnim ciljem procesa prostornog planiranja. Brojni privatni mediji podržavaju i promovišu ovaj narativ. Neki su otišli toliko daleko da redovno napadaju lokalnu novinarku koji se usuđuje da piše kritički na ovu temu.
U toku je izrada novih planskih dokumenata za Opštinu Kolašin, a donošenje novog Prostorno-urbanističkog plana (PUP) i Detaljnog urbanističkog plana (DUP) za centar grada očekuje se tokom 2024. godine. Dosadašnji tok ovih procesa ne ukazuje na to da će doći do značajnog pomaka u politici prostornog razvoja, koja se i dalje bazira na preizgrađenosti turističkih kapaciteta i zanemaruje druge urbane potrebe i funkcije. Čak i kada su planovima predviđena ulaganja u javnu infrastrukturu i druge projekte od javnog značaja, njihova realizacija je ili potpuno zanemarena, ili znatno sporija od izgradnje privatnih projekata. Nova planska dokumenta ne preispituju ranije predložena rešenja i propuštaju priliku da ih prilagode novim društvenim, ekonomskim, ekološkim i klimatskim okolnostima.
U poređenju sa prošlom decenijom, kolašinska turistička privreda sada se susreće sa potpuno novim izazovima, posebno u pogledu klimatskih promjena i očuvanja životne sredine. Na primjer, prošle godine (2023.) je prvi značajniji snijeg u Kolašinu pao 15. januara, a ove 20. Januara – prilično kasno u skijaškoj sezoni, što je samo pokazalo koliko lokalna turistička privreda može biti slaba i ranjiva kada je suočena sa blagom zimom. I pored svega, planska rešenja za budućnost Kolašina ostaju ista. Zastarjeli i neadekvatni, ovakvi planovi čine grad usko vezanim za nestabilne industrije turizma i trgovine nekretninama i opasno zavisnim od njih, te stoga podložnijim ekonomskim, društvenim i prostornim krizama.
U ovim okolnostima, počinju da se pojavljuju i glasovi neslaganja. Lokalna inicijativa „Zeleni Kolašin” od početka 2023. radi na artikulisanju drugačijeg pristupa promišljanju budućnosti grada. Mala grupa aktivista pokrenula je inicijativu sa ciljem da problematizuje dominantnu perspektivu i da insistira na postepenom i održivom razvoju grada koji bi na prvo mjesto stavio interese lokalne zajednice. Fokus inicijative je dvojak: pojašnjavanje kratkoročnih i dugoročnih prostornih, ekonomskih, ekoloških i društvenih efekata koje su imale dosadašnje politike upravljanja prostorom u Kolašinu, i pokušaji da se na te politike utiče kroz dostupne forme građanske participacije.
U decembru 2023, inicijativa je objavila knjigu „Zamislimo zeleni Kolašin: angažovani odgovor na građevinski bum“, koja opisuje aktivnosti grupe i bilježi nastojanja inicijative da komunicira sa donosiocima odluka i utiče na njihove odluke. Ti pokušaji obuhvataju informativne kampanje, sastanke zajednice, peticije, preporuke politika i analizu neusklađenosti arhitektonskih projekata za nove zgrade sa postojećim urbanističkim i građevinskim propisima.
Anketa koju je inicijativa sprovela među građanima i građankama Kolašina pokazuje da 79,4% upitanih nije upoznato sa načinom na koji se donose odluke o prostornom i urbanističkom planiranju, 96,9% nikada nije učestvovalo u donošenju takvih odluka, a samo 2,5% je potpuno zadovoljno time kako se grad trenutno razvija. Očigledno, lokalno stanovništvo je svjesno postojećih problema, koje agresivna novogradnja samo pogoršava. Međutim, ova svijest tek treba da se pretvori u smjeliju i konsekventniju političku akciju.
Razloge za to nije teško pronaći u novijoj istoriji grada: već 30 godina Kolašin se bori sa gubitkom industrije, nedostatkom mogućnosti zapošljavanja i opadanjem broja stanovnika. Nerijetko je opisivan kao „grad bez budućnosti“. Isto bi se moglo reći i za čitav sjever Crne Gore, nekadašnju industrijsku regiju koja je potpuno zanemarena tokom neoliberalnog restrukturiranja crnogorske privrede. Sada kada iznenadni građevinski bum – koliko god potencijalno štetan na duge staze – nudi bilo kakvu obnovljenu relevantnost, kako da Kolašin kaže ne?
Potrebno je mnogo kolektivne odlučnosti, truda i organizovanja da se kritički procijeni dugo očekivana promjena dok se ta promjena dešava, i zbog toga je nastanak „Zelenog Kolašina” važan. To je takođe razlog zašto ova inicijativa, i pored toga što je dobila određenu lokalnu podršku i nacionalnu vidljivost, još uvek nije uspjela da značajno utiče na lokalne politike urbanog razvoja koje želi da promjeni. Donosioci odluka odbijaju da priznaju očigledno loše aspekte svojih planova i programa, dok politički pritisak odozdo još uvijek nije dovoljno jak da ugrozi njihove pozicije.
Važno je shvatiti da građevinski bum u Kolašinu nije ni slučajnost ni anomalija, već očekivani (i, za privilegovane vlasnike građevinskog zemljišta i investicionog kapitala, dobrodošao) rezultat javnih politika koje podstiču ekspanzivnu gradnju bez obzira na dugoročne društvene, ekonomske i ekološke posljedice. Kolašinski slučaj je primjer toga šta se dešava kada politika urbanog razvoja prioritizuje privatne interese, što je zahtjev i uslov za razvoj po modelu globalizovanog neoliberalnog kapitalizma. U osnovi ovih politika je privatizacija, koja je istovremeno primarni instrument neoliberalnog ekonomskog poretka i njegov krajnji rezultat: privatizacija prostora, resursa i procesa donošenja odluka kako bi se omogućilo sticanje privatnog bogatstva za nekolicinu favorizovanih.
Istovremeno, krivica za ekonomske poteškoće i političku nemoć je individualizovana. Dominantni tranzicioni narativi sugerišu da su oni koji se nijesu okoristili u procesu („prvobitne”) akumulacije 1990-ih sami krivi za svoje osiromašenje, kao i da je činjenica da nemaju koristi od ovakvog prostornog i ekonomskog „razvoja“ njihov lični neuspjeh. Kroz ovaj okvir, svaka kritika procesa otuđivanja, razvlašćivanja i privatizacije odbacuje se kao jadikovanje gubitnika tranzicije, dok u stvarnosti čitavo društvo doživljava dubok, sistemski gubitak.
Slučaj Kolašina je, stoga, upozorenje: ako se ništa ne promijeni u načinu na koji lokalne i državne javne politike tumače i promovišu prostorni razvoj, ova pohlepna šema će nastaviti da se širi. Krajnje je vreme za ozbiljan politički rad na osmišljavanju i izgradnji drugačijih načina upravljanja lokalnim prostorima i resursima. Potrebni su nam alternativni modeli koji za cilj imaju prostornu i ekonomsku pravdu, stvaranje zajedničkih prostora i unapređenje javnih usluga. „Zeleni Kolašin” i srodne inicijative iz Crne Gore i regiona nastavljaju da zamišljaju, predlažu i pokazuju šta treba da se uradi – i nastavljaju da se nadaju da se suštinska promjena u načinu na koji gradimo i koristimo naše gradove može postići dok još ima vremena i prostora da se ta promjena materijalizuje.
Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) objavio je raniju verziju ovog članka u novembru 2023. godine u okviru publikacije „Javne politike i privatni interesi: Kako je Kolašin postao gradilište za povlašćene“. Verzija na engleskom jeziku objavljena je na portalu LeftEast.
- Prostorno-urbanistički plan Opštine Kolašin iz 2014. godine, str. 28
- Isto, str. 98
- Agenda ekonomskih reformi u Crnoj Gori, 2002-2007.
- Prema publicisti Branislavu Jekniću, lokalno Društvo za turizam, promet stranaca i uljepšavanje svojeg mjesta i kraja osnovano je 1930-ih. U ovom zapisu iz 1938, Društvo je promovisalo Kolašin kao idealno mjesto za ljetovanje: „…Ugodno mjesto za odmor. U njemu i njegovoj okolini usredsređen je veliki dio crnogorskog turističkog života. Kao vazdušna banja i lječilište odavno je poznat i uživa reputaciju jednog od najljepših ljetovališta kod nas.“ Termin „vazdušna banja” koristi se da opiše mjesto u kojem je vazduh izuzetnog kvaliteta, i koje je stoga pogodno za odmor, oporavak, i sportske pripreme i takmičenja.
- Prostorno-urbanistički plan Opštine Kolašin iz 2014. godine, str. 29
- Vidi Dragović, S. (2021), “The Volatile Policy Framework of Spatial Planning in Montenegro: Will the Centre Hold?” u zborniku “Governing Territorial Development in the Western Balkans: Challenges and Prospects of Regional Cooperation,” pp. 131-151
- Zakon o turizmu i ugostiteljstvu, Član 95, Sl. list CG, br. 2/2018, 4/2018. – ispr., 13/2018, 25/2019, 67/2019. – dr. zakon i 76/2020.
- U Članu 10 „Odluke o kriterijumima, načinu i postupku izbora lica koje može steći crnogorsko državljanstvo prijemom radi realizacije posebnog programa ulaganja od posebnog značaja za privredni i ekonomski interes Crne Gore” stoji da je jedan od uslova koje aplikant treba da ispuni uplata iznosa od 100.000,00 eura za razvoj manje razvijenih jedinica lokalne samouprave..
- Prodajni katalozi i web stranice korišćeni kao izvori informacija o prodajnim cijenama apartmana: https://immigrantinvest.com/real-estate/montenegro/apartments-in-the-5-star-breza-hotel-en/, https://bjelasica1450.me/, https://k16resort.com/, https://immigrantinvest.com/real-estate/montenegro/apartments-in-a-five-star-hotel-in-the-montis-mountain-resort-en/, https://development.kolasin1450.com/ https://sothebysrealty.me/crown-plaza-hotel-residences-kolasin/
- Skupština opštine Kolašin je tek u martu 2023. godine donijela odluku da se ova naknada poveća na 150 eura za gradnju u prvoj zoni, 100 eura u drugoj, 70 eura u trećoj i 30 eura u četvrtoj zoni.
- Na primjer, svaki od ovih hotela najavljuje otvaranje više desetina radnih mjesta, a za objekte namijenjene za novo zapošljavanje za više od 10 lica visina nadoknade za komunalno opremanje zemljišta može biti umanjena i do 100%.
