Kazna i zločin

Istorijska revizionistička politika lokalnih elita tendenciozno iskrivljuje značenje borbe i počinjenih zločina u Drugom svetskom ratu. Međutim, sudske presude i doneti zakoni u savremenoj Srbiji teško mogu negirati istinu o zločinima okupatora i kolaboracionista. Nedavno objavljena knjiga Milana Radanovića “Kazna i zločin: Snage kolaboracije u Srbiji” čije će predstavljanje biti održano u ponedeljak 30. novembra u Domu omladine Beograda, delo je savremene istoriografije koje pruža uvid u zločine počinjene od strane četnika Draže Mihajlovića i oružanih snaga pod kontrolom Milana Nedića.

Prenosimo predgovor iz knjige “Kazna i zločin: Snage kolaboracije u Srbiji” (PDF) koji je za ovu priliku skraćen uz dozvolu autora.

Uvod

[…] Nakon okupacije Kraljevine Jugoslavije, snage Osovine su pomoću domaćih kolaboracionističkih aktera uspostavile represivne aparate čiji su glavni ciljevi bili suzbijanje otpora novim vlastima i opskrbljivanje vojnog sistema okupatora – najočiglednije u tzv. Nezavisnoj državi Hrvatskoj, a potom i na području uže Srbije pod vladavinom Milana Nedića i njegovog represivnog policijskog sistema. Politički je kontekst Komunističku partiju svakako prisilio na pokretanje oružanog otpora, kako zbog fašističke agresije, uspostavljanja represivnih struktura i pojačano eksploatorskih socioekonomskih odnosa, tako i iz oportuniteta vlastitog preživljavanja u okolnostima općeg progona komunističkih aktivista i aktivistkinja.

No, nakon trajnih progona i faktičke zabrane djelovanja Komunističke partije unutar Kraljevine Jugoslavije, Narodnooslobodilački pokret (u daljnjem NOP) je najkasnije sa prvim zasjedanjem Antifašističkog vijeća u Bihaću krajem 1942. godine za jugoslavenske komuniste također predstavljao dugo očekivanu mogućnost preuzimanja vlasti, što je svakako drugi bitan segment u konstelaciji okupacije države i oružanog otpora. Upliv domaćih kolaboracionista neupitno predstavlja otežavajući moment narodnom ustanku u Jugoslaviji. Naime, NOR nije bio samo rat protiv fašističkog okupatora već istovremeno i borba protiv domaćih izdajnika i njima podređenih vojnih formacija – na tlu ustaške paradržave uglavnom vojno-policijske snage Pavelićevog režima i domobrani, u Bosni i Hercegovini snažne četničke jedinice te razne, pod ustaškom i njemačkom kontrolom organizovane divizije, a na području Srbije četnička vojska, policijsko-represivni aparat i oružane snage Nedićeve vlade.

Podržite nas!

Smatramo da je jako važno da kritičko novinarstvo ostane van komercijalnih interesa.

Podržavajući naš rad individualnim donacijama iz zemlje i inostranstva pomažete nam da ostanemo nezavisni.

Sva podrška je dobrodošla!

Međutim, hegemonijska struja savremene domaće historiografije Drugog svjetskog rata jednostrano naglašava nasilje partizanskih snaga, preuveličava žrtve ratnih protivnika kako bi opravdala revizionističku tezu o suštinski zločinačkom karakteru Narodnooslobodilačke borbe, rehabilitirajući kolaboracionističke snage kao žrtve tobožnjeg komunističkog terora.¹ Kao što je već naglašeno, namjera ovoga teksta, kao i cijele studije „Kazna i zločin. Snage kolaboracije u Srbiji: odgovornost za ratne zločine (1941-1944) i vojni gubici (1944-1945)“ nipošto nije da ospori činjenicu o upotrebi nasilja partizanskih jedinica tokom NOR-a, već kritičko preispitivanje vojnih okolnosti i ideološkog konteksta u kojima su se nasilje i zločini dogodili, kao i pitanja strukture žrtava – civili, ratni zarobljenici, pripadnici vojnih formacija, aktivni kolaboracionisti te zlostavljači i ubice civilnog stanovništva. […]

Nasilje – kratki prilog kritici jednog pojma

Proslavljeni, no nažalost, na srpskohrvatski² nedovoljno prevođeni britanski historičar E.P. Thompson u svome članku „Folklore, Anthropology and Social History“ [Folklor, antropologija i socijalna historija], objavljenom krajem sedamdesetih godina dvadesetog vijeka, kao da izravno govori o hegemonijskoj struji post-jugoslavenske historiografije kada kaže:

Pod svjetlom striktnog kvantitativnog prikazivanja se niti teror niti protu-teror mogu sagledati u svoj svojoj signifikantnosti jer se kvantiteti moraju sagledati unutar općeg konteksta, a to uključuje simbolički kontekst koji različitim oblicima nasilja dodjeljuje različite vrijednosti.³

O kontekstu revolucionarnog nasilja u okviru NOP-a će biti riječi u sljedećem dijelu ovog predgovora, no prije svega potrebno je pojasniti neke pojmovne implikacije s kojima se neminovno suočavamo kada razmišljamo o nasilju i/ili revolucionarnom nasilju. Na domaćoj historiografskoj sceni ta vrsta problematizacije, nažalost, skoro da ne postoji, pa se posljedice očitavaju upravo u površnoj antikomunističkoj demagogiji nacionalnog stradanja – po morbidnoj računici što veći broj mrtvih to bolje za nacionalnu mitomaniju.

U međunarodnoj naučnoj raspravi ne postoji konsenzus o tome šta sve nasilje podrazumijeva i kako da se pristupi njegovom istraživanju. Njemačka sociologija nasilja („Soziologie der Gewalt“), na primjer, svoj pogled na nasilje i istraživački horizont primarno crpi iz pitanja o funkcionalnosti nasilja (Šta? Kako?), koje pri tome definiše prilično suženo kao „s namjerom počinjenu tjelesnu povredu drugih“. Drugi autori istom predmetu pristupaju iz intencionalnog ugla, postavljajući pitanja koja su dominantno vezana za uzroke nasilja (Zašto?).⁴

Dakle, raspon mogućih pristupa fenomenu nasilja je prilično širok, i svakako ne podrazumijeva isključivo „tjelesnu povredu drugih“. U tom je smislu neophodno naglasiti da su i „institucije ljudski proizvod i da nasljeđuju svoje ciljeve kroz ljudsko djelovanje i ljudske intencije. One su u onoj mjeri akteri nasilja u kojoj postoje ljudi koji su stvorili uslove da to budu.“⁵ Ova opaska je bitna za analizu uzroka nasilja u NOR-u jer upućuje pogled na sistemsku dimenziju – na unutrašnju strukturu državno-policijskog aparata Nedićeve Srbije koji je po prirodi i upotrebi moći bio isključivo akter nasilja zarad uspostavljanja „reda i mira“ u okupiranoj državi. Služeći se argumentacijom Darka Suvina u članku „Termini moći danas: političko-epistemološki esej“, možemo zaključiti da „je moć u klasnim društvima povijesno uvijek bila asimetričan odnos usredotočen a) na prisvajanje sredstava za proizvodnju […] i b) na održanje i uvećanje moći, npr. gušenjem otpora podjarmljenog naroda i svojih suparnika ili strateškim pozicioniranjem za budućnost […].“⁶

Recentni konfidenti Milana Nedića ipak tvrde da je njegova vlast bila legalna i da je, u okviru svojih ovlasti i s obzirom na opšte političke prilike, bio savjestan državnik. Kao i u slučaju Dragoljuba Mihailovića, i ovom se prilikom nastoji banalizirati faktička kolaboracija sa okupatorskim režimom što predstavlja klasični oblik desničarske revizije Drugog svjetskog rata, kako u bivšoj Jugoslaviji tako i u drugim evropskim državama. Claudio Pavone, na primjeru Italije, jasno pokazuje revizionistički narativ o kolaboracionistima kao vjernim slugama države pa zaključuje: „Konzervativci i neo-fašisti argumentiraju da su Mussolini i ostale pristaše fašističke Socijalne republike Italije (RSI) […] obavljali patriotsku dužnost […].“⁷ […]

O karakteru Narodnooslobodilačke borbe

[…] Nakon de facto sudske rehabilitacije Draže Mihailovića i četničkog pokreta, u najnovije vrijeme se nastoji sprovesti i rehabilitacija Milana Nedića, također uz neosnovanu i proizvoljnu tvrdnju da je riječ o nevinom političaru. Pored odgovornosti za sprovođenje rasnih zakona na teritoriji Srbije, predsjednik kvislinške vlade Srbije javno je pozivao na linčovanje i izdaju pripadnika Narodnooslobodilačkog pokreta:

Satrite ih, to izdajničko seme satrite da bi naš narod živeo, satrite ih i ubijajte, trebite taj kukolj iz srpske narodne njive, vaša ruka će se pozlatiti, ime ovekovečiti, utamanjujte ih, prijavljujte ih vlastima i tražite pomoć. Crvenu neman trebićemo bez predaha, bez milosti do potpunog istrebljenja.⁸

Narodnooslobodilački pokret se, dakle, odvijao u okolnostima u kojima državna vlast, njemački okupator i razne kolaboracionističke formacije eksplicitno poriču pravo fizičke egzistencije njegovih pripadnika i simpatizera. Organizatori NOP-a su stoga bili prinuđeni da razrade u potpunosti neovisne strukture djelovanja u ilegali, da najširim dijelovima stanovništva ponude perspektivu i političku platformu koja se suštinski razlikuje od dotadašnjeg poretka te da ukažu na neminovnost oružanog sukoba sa svim strukturama koje podržavaju okupaciju države. U tom okviru Narodnooslobodilački pokret stvara svoj vlastiti legalitet koji je u potpunosti odbacivao sve vrste od strane okupatora i kolaboracionista kodificiranog i brutalno sprovedenog nasilja. U ime novog legaliteta pokret je vodio trostrani rat – patriotski rat protiv okupatora, građanski rat protiv domaćih kolaboracionista te napokon i klasni rat protiv dotadašnjeg društveno-ekonomskog poretka Kraljevine Jugoslavije.⁹ To je ujedno značilo da je Komunistička partija Jugoslavije temeljito promijenila vlastiti stav o samom postojanju multinacionalne Jugoslavije kao državne cjeline, što nipošto nije bilo nesporno u internoj raspravi o nacionalnom pitanju.¹⁰ No, poziv na zajedničku borbu svih jugoslavenskih naroda protiv aktera okupacije i kolaboracije, zajedno s obećanjem sprovođenja dosljednog socioekonomskog preokreta su NOP-u kao jedinom pokretu na tlu Jugoslavije pružili prednost aktivizacije svih naroda i narodnosti.

Druga, u svom značaju često potcijenjena karakteristika NOP-a je masovno učešće žena putem Antifašističkog fronta žena. Žene su preuzimale znatne uloge u NOP-u i NOR-u kao političke aktivistkinje, kao medicinsko osoblje u partizanskim bolnicama, ali i kao ratnice u partizanskim jedinicama. Privlačnost NOP-a jugoslavenskim ženama svakako je i rezultat rodne ravnopravnosti koju su politički zastupali predstavnici NOP-a i KPJ, iako su se na terenu i partizanskoj svakodnevici žene itekako suočavale s predrasudima.¹¹

Patriotski je rat formalno započeo s citiranim pozivom na ustanak od 4. jula 1941. nakon čega su se ubrzo formirale prve partizanske jedinice pod vodstvom Komunističke partije Jugoslavije, a u samom početku pa do kraja godine su na tlu uže Srbije i Mihailovićevi četnici učestvovali u borbama protiv okupatora.¹² Glavna karakteristika patriotskog rata je bio otpor svim stranim vojnim formacijama na tlu Jugoslavije – naročito, zbog vojničke brojnosti i ratne opreme, vojnim aparatima nacističke Njemačke i fašističke Italije, no zatim i njihovim saveznicima. Budući da se okupator, iako u različitoj brojnosti, nalazio u svim djelovima zemlje, patriotski rat je bio karakterističan za cijelu teritoriju Jugoslavije. Građanski je rat, međutim, po svom intenzitetu jako varirao. Najintenzivniji je bio svakako na području Bosne i Hercegovine i Hrvatske, teritorijama na kojima je uspostavljen državno legitimisani teror fašističke „Nezavisne države Hrvatske“ pod vodstvom Ante Pavelića.

No, kako detaljno rekonstruiše Milan Radanović i na tlu Srbije je, kao posljedica sve otvorenije i aktivnije kolaboracije Mihailovićevih četnika s njemačkim okupatorima i Nedićevom vladom, intenzitet građanskog rata od 1943. pa sve do oslobođenja 1945. godine naglo narastao. Pored toga su četnici vojno djelovali i na području Bosne i Hercegovine i Hrvatske što je također intenziviralo građanski rat na tim prostorima. Dimenzija klasnog rata na tlu Jugoslavije proizlazi iz ideološke suštine NOP-a, naime nije prvenstveno ili isključivo određen sukobom jedne socijalne klase protiv druge, iako je nadmoćni broj učesnika NOP-a, kao uostalom i većina stanovništva Kraljevine Jugoslavije, socioekonomski pripadao seljaštvu. Klasni rat je predstavljao perspektivu socijalne revolucije u kojoj su učestvovali pripadnici svih socijalnih klasa, od prilično malobrojne jugoslavenske građanske klase do radničke klase u koju možemo svrstati malobrojni industrijski proletarijat i, kao što je već rečeno, mnogobrojnu agrarnu populaciju. U korist ostvarenja socijalne revolucije jugoslavenski klasni rat je poprimio oblik širokog narodnog fronta unutar kojega su postepeno izgrađeni temelji buduće države – osnovane su samoupravne ustanove na oslobođenoj teritoriji, pokrenut je cijeli obrazovni i medicinski aparat, organizovana je kontrakulturna proizvodnja zarad uspostavljanja svjetonazorske hegemonije te su izrađeni prvi nacrti budućeg državnog sistema.

[…] Narodnooslobodilački pokret se, dakle, nije oslanjao samo na vojne operacije nego je istovremeno sa stabilizacijom partizanskih odreda i povoljnim vojnim raspletom pokrenuo i pitanje novog legalnog sistema nakon završetka rata, što politički posmatrano sami Narodnooslobodilački pokret čini mnogo širim pojmom od Narodnooslobodilačke borbe ili Narodnooslobodilačkog rata koji su samo jedan, naravno bitan i neophodan element oslobodilačkog pokreta jugoslavenskih naroda.

[…] Preostaje problematizacija partizanskog nasilja u okviru strukturne prinude izvršavanja nasilja u ratu.

Ovaj aspekt NOR-a je u jugoslavenskoj historiografiji nažalost samo nedovoljno obrađen i uglavnom prati narativ o partizanskom ratu koji je navodno bio „čist kao suza“. Ukoliko ova sintagma isključivo znači da partizani tokom rata nisu počinili nikakve zločine, jasno je da se radi o nategnutoj floskuli koja nastoji izbjeći suočavanje s vlastitom historijom. Ovakav pristup se iz današnje perspektive čini još nerazumljivijim uzmemo li u obzir cijelokupni kontekst antifašističke borbe, ne samo u Jugoslaviji. U trenutku sveobuhvatne fašističke invazije drugog izlaza od oružanog i nasilnog sukoba svih antifašističkih snaga s fašizmom svakako nije bilo, dakle jedina mogućnost da se održe civilizacijska i emancipatorska dostignuća čovječanstva podrazumijevala je upotrebu nasilja – pa tako i na tlu Jugoslavije. Konstantin Koča Popović, komandant Prve proleterske brigade, svoju odluku pristupa NOP-u i NOB-u opisuje kao ljudsku dužnost u trenutku fašističke navale:

[…] u tadašnjim okolnostima u Francuskoj postajem komunista, opredeljujem se za akciju u predvečerje Drugog svetskog rata, doživljavajući sve očiglednije nadiranje fašizma kao izazova na koji nema drugog odgovora: moramo se tući.¹³

Posmatrano iz političko-ideološkog ugla, partizanski rat je itekako bio „čist kao suza“. Potpuno je ahistorijski iz moralističkih razloga odbacivati svaku vrstu nasilja, a takav pristup uglavnom prati dnevnopolitičke pokušaje današnje desnice da ospori legitimitet antifašističke borbe i to retoričkom figurom tobožnje depolitizacije perioda između 1941. i 1945. godine. Dakle, nasilje počinjeno od strane partitzana je historijski bilo opravdano i neizbježno kako bi se suzbili fašistički okupator i njegovi domaći kombatanti, i kako bi se uspostavio novi, pravedniji poredak. Na prilično sličnu argumentaciju, iako formulisanu u kontekstu Francuske i Ruske revolucije, nailazimo kod američkog historičara Arno J. Mayera koji, analizirajući brojne društvene teoretičare poput Machiavellija, Hobbesa, Marxa, Webera, Arendta i Schmitta, zaključuje:

Nasilje je osnova svakog društva i svake društvene zajednice, naročito tokom njihovog uspostavljanja i njihove konsolidacije.¹⁴

Dakle, sporno u NOB-u nije nasilje samo po sebi, sporni su oni akti nasilja koji nisu vezani uz ishod pojedinačne bitke ili vojne akcije, nego koji su u znak osvete počinjeni nad nevinim civilima ili ratnim zarobljenicima kojima bi tek sud trebao utvrditi vrstu kazne.

Na takve akte neopravdanog nasilja od strane patizana Milan Radanović također ukazuje kada ističe da je „nakon oslobođenja ubijeno […] više od 2.000 stanovnika Beograda.“¹⁵

Napustimo li teritoriju Jugoslavije i osvrnemo se na obračune s kolaboracionistima u drugim evropskim zemljama, brzo ćemo vidjeti da jugoslavenski slučaj nipošto nije niti usamljen niti naročito drastičan. U Italiji, Francuskoj, Mađarskoj, Norveškoj, Slovačkoj i Rumuniji su lokalne vođe kolaboracionističkih pokreta, kao i u Jugoslaviji u slučaju danas rehabilitiranog Dragoljuba Draže Mihailovića, uglavnom osuđeni na smrt. U Francuskoj su 1944. do 10.000, a u Italiji 1945. čak do 15.000 kolaboracionista strijeljani. U relativno maloj zemlji kao što je Belgija su se sa optužbom kolaboracije susreli nevjerovatnih 400.000 državljana, a od njih je osuđeno 2940 na smrtnu kaznu koja je izvršena kod 242 osobe. Francuska poslijeratna vlast je na smrt osudila oko 1600 osoba, a građanska prava je izgubilo 50.000 francuskih državljana.¹⁶ Procesuiranje fašističkim kolaboracionistima, dakle, nipošto nije ekskluzivni postupak Narodne federativne republike Jugoslavije.

Uzmemo li sve opisane okolnosti u obzir, i ako dodamo još činjenicu amnestije koju je Vrhovni štab Naordnooslobodilačke vojske Jugoslavije ponudio većini pripadnika četničkih i domobranskih formacija te način na koji su se partizani uglavnom odnosili prema zarobljenicima, nameće se zaključak koji je Darko Suvin iznio govoreći o općenitom karakteru pokreta otpora:

Ako je ikad postojao gotovo potpuno crno-bijeli sukob demokracije protiv prokletnika, bio je to antifašistički aspekt sukoba 1933-45.¹⁷

Milan Radanović napisao je kapitalno djelo o nasilju i zločinima kolaboracionističkih snaga u Srbiji tokom Narodnooslobodilačkog rata, i to u vrijeme sveopšte političke amnezije i agresivnog antikomunističkog pohoda novih elita, kako na prostoru cjelokupne Evrope tako i u mikrokosmosu postjugoslavenskih republika.

 

1. Opširnije Krunoslav Stojaković, NOB u raljama historijskog revizionizma, u: Milan Radanović, Oslobođenje. Beograd, oktobar 1944., Beograd 2014, str. 9-33.
2. O naučnoj opravdanosti korištćenja naziva ’srpskohrvatski jezik‘ vidi Snježana Kordić, Jezik i nacionalizam, Zagreb 2010.
3. Citirano po navodima u Claudio Pavone, A Civil War. A History of the Italian Resistance, London/New York 2014, str. 497. S engleskog preveo Krunoslav Stojaković.
4. O burnoj raspravi unutar dviju škola na primjeru njemačke sociološke scene vidi kao uvod Jörg Hüttermann, „Dichte Beschreibung“ oder Ursachenforschung der Gewalt? Anmerkungen zu einer falschen Alternative im Lichte der Problematik funktionaler Erklärungen („Gusto opisivanje“ ili istraživanje uzroka nasilja? Napomene o pogrešnoj alternativi u svjetlu problematike funkcionalnih objašnjenja), u: Journal für Konflikt- und Gewaltforschung 2, 2000, sv. 1, str. 54-69. S njemačkog preveo K.S. Jedan od najmarkantnijih predstavnika funkcionalne škole je svakako Wolfgang Sofsky, Traktat über die Gewalt (Traktat o nasilju), Frankfurt/Main 1996.
5. Kao uvod Raphael van Riel, Gedanken zum Gewaltbegriff (Razmišljanja o pojmu nasilja), u: Universität Hamburg – Research Unit of Wars, Armament and Development. Arbeitspapier Nr. 5 (Univerzitet u Hamburgu – Istraživačka jedinica Ratovi, naoružanje i razvoj. Radni papir br. 5), 2005, str. 53-54. S njemačkog preveo K.S.
6. Citat po Darko Suvin, Termini moći danas: političko-epistemološki esej, u: Književna republika, god.5, 2007, br.5-6, str. 8.
7. Citat po Pavone, A Civil War, str. xvii. O žrtvama Nedićevog represivnog aparata vidi četvrto poglavlje „Odgovornost za zločine formacija pod kontrolom kvislinške vlade u Srbiji 1941-1944.“ u ovoj knjizi. Pored toga vidi Milovan Pisari, Stradanje Roma u Srbiji za vreme Holokausta, Beograd 2014; Rena Rädle/Milovan Pisari (ur.), Mesta stradanja i antifašističke borbe u Beogradu 1941-44. Priručnik za čitanje grada, Beograd 2013.
8. Tatjana Tagirov, Rehabilitacija fašizma.
9. Narativ o tri rata uveo je već nekoliko puta citirani italijanski historičar Claudio Pavone. Na primjeru italijanskog pokreta otpora iscrpno i ubjedljivo argumentira u korist takvog narativa, a za Jugoslaviju je tvrdim poželjan sličan pristup. Vidi za detaljnu argumentaciju Pavone, Civil War, str. 205-493.
10. Vidi Gordana Vlajčić, Revolucija i nacije. Evolucija stavova vodstva KPJ i Kominterne 1919-1929. godine, Zagreb 1978.
11. Detaljnije Jelena Batinić, Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance, New York/Cambridge 2015; Barbara Jancar-Webster, Women and Revolution in Yugoslavia 1941-1945, Denver 1990;
12. Zvanični datumi ustanka naroda Jugoslavije su bili: 4. jul 1941. u Srbiji; 13. jul u Crnoj Gori; 22. jul 1941. u Sloveniji; 27. jul 1941. u Hrvatskoj; 27. jul 1941. u Bosni i Hercegovini; 11. oktobar 1941. u Makedoniji. O kontroverzi oko ustanka u Hrvatskoj vidi članak Josipa Jagića, Tko je ustao 27. jula 1941. i protiv koga?
13. Citat po navodima kod Latinke Perović, Dominantna i neželjena elita. Beleške o intelektualnoj i političkoj eliti u Srbiji, XX i XXI vek, Beograd 2015, str. 244.
14. Arno J. Mayer, The Furies. Violence and Terror in the French and Russian Revolutions, Princeton/New Jersey 2000, str. 71.
15. Citat po navodima autora Milana Radanovića, str. 578.
16. Preuzeto iz Enzo Traverso, Im Bann der Gewalt. Der europäische Bürgerkrieg 1914-1945 [U prokletstvu nasilja. Evropski građanski rat 1914-1945], München 2008, str. 160-163.
17. Suvin, Termini moći danas, str. 20.