Nakon više od dve godine od kada je Skupština Srbije usvojila Zakon o Memorijalnom centru „Staro sajmište“ i osnovala instituciju posvećenu kulturi sećanja na žrtve i događaje koji su se desili na prostoru današnjeg Starog sajmišta, krajem jula 2022. počela je izgradnja Memorijalnog kompleksa.
Radovi su otvoreni državnom ceremonijom polaganja cigle za rekonstrukciju Centralne kule, a najavljeno je da će na Starom sajmištu biti formirana još dva muzeja memorijalnog centra u kojima će biti prikazana dokumenta, fotografije i dokazi nacističkih zločina.
U dva nacistička logora na Starom sajmištu, „Jevrejski logor Zemun“ i „Prihvatni logor Zemun“ stradalo je na hiljade nedužnih ljudi. Prema procenama istoričara Milovana Pisarija, u prvom logoru, koji je bio u funkciji nacističkih rasnih zakona i „konačnog rešenja“ jevrejskog pitanja internirano je oko 6.500 jevrejskih žena i dece i oko 600 romskih žena i dece. Romi su uglavnom pušteni, a svi Jevreji su ubijeni upotrebom gasnog kamiona.
U drugom, koji je bio sastavni deo sistema ekstremnog eksploatisanja radne snage u okviru kojeg su ljudi smatrani potrošnom robom i kao takvi terani da rade često do smrti u nehumanim uslovima, zatvoreno je oko 30.000 ljudi, uglavnom muškaraca – Srba iz Nezavisne države Hrvatske, pa partizanskih boraca, pripadnika četničnog pokreta, te grupa iz Albanije, Grčke, kao i italijanskih zarobljenika. Oko 10.000 zatvorenika umrlo je zbog strašnih uslova u logoru, batina, gladi i bolesti, ili na prinudnom radu.
Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, koji godinama radi na istraživanju, proučavanju, analizi i vrednovanju objekata na prostoru Starog sajmišta, na svojim društvenim mrežama je objavio da je pre samog izvođenja radova trebalo uraditi projektnu dokumentaciju za Centralnu kulu, koja je pretrpela velike izmene od vremena kada je nastala, odnosno 1937. godine:
„Posle izvedenih radova ovaj objekat će biti multifunkcionalni prostor koji će služiti za izložbe, edukaciju i sve druge buduće aktivnosti memorijalnog centra. Sve dozvole nadležnih državnih organa projekat je dobio u prvoj polovini 2022. godine i tako su se stekli uslovi za početak radova posle tačno 78 godina od dana kada je logor prestao da postoji“.
Kako su objasnili, prvi korak bio je pre tačno 35 godina, kada je kompleks Starog sajmišta utvrđen za spomenik kulture pod nazivom „Staro sajmište – logor Gestapoa“.
U okviru kompleksa spomenika kulture nalaze se: Centralna kula, upravna zgrada, Italijanski paviljon, Turski paviljon, Čehoslovački paviljon, Mađarski paviljon i Spasićev paviljon, kao i niz objekata koji su izgrađeni posle Drugog svetskog rata.
Ovi objekti su nakon Drugog svetskog rata imali različite namene, od kratkog perioda neposredno nakon završetka rata kada su u paviljonima na sajmištu boravili brigadiri koji su radili na izgradnji Novog Beograda, pa do umetničkih ateljea i stanova za umetnike koji su bili aktivni u decenijama nakon rata.
Debate oko statusa i funkcije Starog sajmišta kao mesta memorijalizacije nekadašnjeg logora i mesta stradanja tokom Drugog svetskog rata vodile su se godinama, a jedno od ključnih pitanja bilo je koja i čija istorija će biti prikazana.
Istoričar Milovan Pisari je još 2019. godine za Mašinu pisao o razlozima koje su vladajuće strukture podstakle da se upuste u ovaj projekat, navodeći među njima približavanje Srbije evropskim institucijama i njeno uključivanje u međunarodne mreže sećanja na Holokaust, naročito u Međunarodnu alijansu za sećanje na Holokaust (IHRA).
Pisari je tada izrazio sumnju u to da će buduća ustanova moći da se odupre čisto političkim i aistorijskim narativima koji, kako je naglasio, pored lažnih brojki promovišu ideju o kolektivnoj krivici drugih naroda i, naročito, demonizaciju jugoslovenskih ideala:
„U tom smislu memorijal o stradanju Srba ima dobre šanse u startu da postane hram revizionizma i nacionalizma, koji će posetiocima predstaviti lažne podatke i lažnu istoriju, a sa druge strane stimulisati mržnju prema drugim narodima. U nekoliko reči, sve što memorijal posvećen stradanju jednog naroda ne treba da radi.“
Čitav niz lokacija je bio povezan sa Sajmištem, naglašava istoričar Milovan Pisari. Prvenstveno su u pitanju mesta gde su žrtve logora pokopane, a koja moraju biti deo mreže memorijalizacije logora Sajmišta jer su s njim bila usko povezana. U njih spadaju Jajinci, gde su ubijeni Jevreji bačeni u masovne grobnice i gde su vršene egzekucije talaca dovedenih iz prihvatnog logora, kao i Bežanijska kosa i Jevrejsko groblje u Zemunu, gde je pokopan ogroman broj žrtava – njih oko 6.500 iz prihvatnog logora.
Pisari pominje i Ostrovačku adu na Dunavu, gde je umrlo oko 800 prinudnih radnika dovedenih iz prihvatnog logora i logora organizacije TOT, koji se nalazio pored logora na Sajmištu, ali i Borski rudnik i mnoga mesta od Soluna do Norveške kuda su upućivani i gde su umrli mnogi prinudni radnici sa Sajmišta. Takođe, tu pripadaju i zgrade koje su činile logor Topovske šupe (gde je internirana jevrejska i romska muška populacija, pa streljana uglavnom u Jabuci pre osnivanja Sajmišta), kao i nekadašnji logor Banjica, gde još uvek postoji muzej.
Umesto da se pravi memorijal nad memorijalima, da se tematizuju na jednom mestu tri genocida, da se megalomanski renovira prostor, buduća ustanova bi, prema njegovom mišljenju, trebalo da ima u fokusu sam logor i njegove žrtve:
„Treba govoriti o ljudima koji su prošli kroz logor i o ljudima koji su izgubili život; o razlozima zbog čega su se našli u logoru, o načinima na kojima su bili ubijeni – streljanja, gasni kamion, od batina i bolesti, ali i tokom prinudnog rada; o njihovim dželatima i o ulozi kolaboracionista; o značaju logora u fašističkim i nacističkim sistemima; i konačno, o ideologiji koja ih je poslala u logor, kako je nastala, kako se razvila, ko ju je podržavao. Posebno mesto bi trebalo da imaju oni koji su se protivili i koji su na kraju tu ideologiju pobedili: antifašistički borci“, naglasio je istoričar Pisari.
V.K.
