[su_expand more_text=”Pročitaj više” less_text=”Zatvori” height=”1680″ link_color=”#e1614e” link_align=”center”] [su_column size=”2/3″ center=”yes”]Video rad „O solidarnosti“ (2013) bazira se na istraživanju sprovedenom u Beogradu i Zagrebu tokom 2011. i 2012. godine i radio-drami pod nazivom „O solidarnosti: Zašto je važno misliti o studentskim protestima 30 ih godina XX veka“ produciranoj i izvedenoj u okviru UrbanFestivala 2012 u Zagrebu. Njegova osnovna namera je da se aktualizuje deo zaboravljene istorije revolucionarnih studentskih borbi u Kraljevini Jugoslaviji i istakne međusobna povezanost studenata, njihova borba, komunikacija i solidarnost koja je često išla i van granica studentskog pokreta.
Tekst pod nazivom Nekoliko reči o „malim stvarima“ je napisan povodom izložbe „Unexpected Encounters“, Camera Austria, Grac, 2013. u sklopu koje je prikazan i ovaj video rad.
U neznatno redigovanom obliku, prvi put je objavljen pod nazivom „Nekoliko reči o „malim stvarima“ (u postsocijalizmu)” u publikaciji Close up: Post-Transition Writings, ed. Vjera Borozan, Artyčok TV, The Academy of Fine Arts Prague, Prague, 2014.
Nekoliko reči o „malim stvarima“
Vremena otvorenog ugnjetavanja većinom su vremena u kojima se mnogo govori o velikim i uzvišenim stvarima. Potrebna je hrabrost da se u takvim vremenima govori o tako nedostojnim i malim stvarima kao što su jelo i stanovi radnih ljudi, usred silne dreke o tome kako je glavna stvar prinositi žrtve.
Breht
Slučaj jedne fabrike
Slučaj borbe radnika fabrike Jugoremedije1 ima posebno mesto u recentnoj istoriji radničkog pokreta u postsocijalističkoj Srbiji. Tokom socijalističke Jugoslavije ova fabrika je bila samo jedan od mnogih primera uspešne industrijalizacije zemlje, dok danas njen slučaj zauzima jedinstveno mesto u ekonomsko-političkoj realnosti Srbije. Naime, Jugoremedija postaje prva fabrika u Srbiji u kojoj su radnici štrajkovima, borbom i samoorganizovanjem uspeli da povrate fabriku u svoje ruke i nakon ciklusa privatizacije ponovo pokrenu uspešnu proizvodnju. Tokom štrajka, radnici su ušli u širu političku borbu,2 u kojoj su isticali značaj solidarnosti koju su delili s radnicima drugih preduzeća, ali i s pripadnicima drugih pokreta i organizacija u borbi za bolje uslove rada i života.3
Ipak, iako su radnici Jugoremedije (u periodu od 1. marta 2007. do 27. decembra 2012) pokazali da mogu sami uspešno da upravljaju fabrikom, pritisak tržišnih reformi i privatizacije, u sprezi s vladajućim državnim aparatom, nije popuštao. Odbačeni su zahtevi radnika da oni sami upravljaju preduzećem. Pritisci na radnike se nastavljaju i dalje; ovo nekada značajno farmaceutsko preduzeće danas je pod stečajem iako je njegova procenjena vrednost daleko veća od dugovanja.4
Kratka crtica koju smo dali o slučaju fabrike Jugoremedija može predstaviti deo pejzaža postsocijalističke Jugoslavije ‒ konteksta iz koga govorimo o određenim aspektima kapitalističke restauracije na ovom području. Naime, ponovno uspostavljanje kapitalističke tržišne privrede u zemljama bivše Jugoslavije dovelo je tokom devedesetih do masovne nezaposlenosti, privatizacije društvenih i državnih resursa i proizvodnih pogona, uništavanja industrijskih giganata, osiromašenja stanovništva i društvenog raslojavanja. Preraspodela kapitala u Jugoslaviji podrazumevala je i oružane sukobe i brojne žrtve koje su stvorile suprotstavljene elite različitih nacija s ovih prostora, uz veliku pomoć međunarodnih centara ekonomske i političke moći i kapitala, u želji da se stvori tržišna hegemonija. Ratovi su dodatno zaoštrili loše socijalno stanje društva, izazvali masovne migracije stanovništva dok je kriminalu dat legitimitet. Usledilo je propadanje sistema socijalne zaštite, izgrađenog tokom socijalističkog perioda, koje je mnoge radnike odvelo u sivu ekonomiju, pa su prinudno postajali sitni preduzetnici kako bi zadovoljili minimum potreba za sebe i svoje porodice.
Mesto „intelektualaca“ u političkim borbama
Danas se o periodu realnog socijalizma u bivšoj Jugoslaviji i njegovim društvenim i ekonomskim učincima uglavnom ne govori. A kada se i govori, uglavnom se to radi na problematičan način.5 Obrisi Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije pojavljuju se u politici narodnog fronta i antifašističkom pokretu izgrađenom u toku Drugog svetskog rata, što je izdvaja od drugih istočnoevropskih socijalističkih zemalja, čije je osnivanje uglavnom bilo posledica napredovanja i geopolitičkog uticaja Sovjetskog saveza (Musić, 2013:13). Međutim, ovde bi se moglo ići korak dalje i postaviti teza da se koreni jugoslovenskog samoupravnog eksperimenta i socijalističkog uređenja moraju potražiti u periodu koji je prethodio ratu, periodu koji je zapravo omogućio nastupajući „tok istorije“. S obzirom na ovu tezu, postaje vrlo zanimljivo razmišljati o sadašnjosti kroz prizmu ovog konkretnog društveno-istorijskog perioda, koji nam je, čini se, danas mnogo „bliži“ nego posleratna socijalistička prošlost.
Tadašnji kapitalistički poredak u Kraljevini Jugoslaviji, njegova ekonomska kriza, opšta militarizacija društva i uzdizanje desnih političkih snaga, izražene klasne razlike i opšta pauperizacija stanovništva samo su neke od sličnosti s današnjom društveno-političkom situacijom u Srbiji koje možemo uočiti. Moramo imati u vidu da se u takvoj ekonomskoj i političkoj situaciji odigralo i revolucionisanje masa, jačanje levih ideja, i njihovo širenje među različitim društvenim grupama (radnicima, studentima, „intelektualcima“, itd.). U takvom društveno-političkom kontekstu zaoštrava se klasna borba, a potom i antifašistički pokret i narodnooslobodilačka borba kao zajednički imenitelji kasnije socijalističke države.
Kada razmišljamo o periodu revolucionarnih zbivanja, pitanje koje nas interesuje jeste mesto „intelektualca“ u tim borbama i to na način na koji to pitanje postavlja Benjamin. U svojim tekstovima Valter Benjamin se dosta bavio problemom pozicioniranja i subjektiviziranja „intelektualaca“6 u političkim borbama, naročito promišljanjem njihovog odnosa prema proleterijatu te pitanjem organizovanja. Svoju kritiku Benjamin upućuje grupi tadašnjih samoproklamovanih „aktivista“ koji svoj aktivizam ispoljavaju samo na sadržajnom nivou, dok potpuno zanemaruju promišljanje i menjanje proizvodnih odnosa u kojima rade; upravo to na kraju i dovodi do aproprijacije takvih praksi unutar kapitalističkog sistema koji ih integriše u svoj aparat. Aktuelnost ove kritike može se potvrditi na gotovo svakoj lokalnoj sceni savremene umetnosti.
Izdvojićemo nekoliko događaja u kojima se može videti kako je tadašnji intelektualni proleterijat u Kraljevini Jugoslaviji govorio o svom materijalnom položaju i kroz solidarnu borbu s radništvom pokušavao da ga menja.
Događaj 1. Manifest umetnika Mirka Kujačića i „bojkotaši“
Godine 1932, umetnik Mirko Kujačić je organizovao samostalnu izložbu u paviljonu „Cvijeta Zuzorić“, koja zapravo treba da se posmatra na nivou političkog gesta na polju umetnosti. Kujačić je na pomenutoj izložbi, pored nekoliko prilično konvencionalnih realističkih slika, izložio i dva rada – na potpuno belim platnima; na jednom platnu je postavio iznošene radničke cokule, dok je na drugo platno „okačio“ vezu luka. Izložbu je pratio i katalog s Kujačićevim manifestom u kome se on javno izjašnjava protiv vladajućeg stanja u tadašnjoj likovnoj umetnosti, kritikujući između ostalog i svoj dotadašnji rad. Umetnik se na otvaranju pojavio u plavoj radničkoj košulji i pred publikom pročitao svoj manifest, u kome je proglasio borbu protiv dominantnih buržoaskih koncepcija umetnosti, protiv čiste umetnosti, protiv uzdizanja umetničke ličnosti, „protiv tradicije“, „večne lepote“, „individualističke misli“, a za „čovečansku misao“, „poeziju napretka“, za kolektivnu umetnost pravde (Kujačić, 1932). Ovaj Kujačićev gest, koliko god bio radikalan za tadašnju kulturnu scenu Beograda, ne bi bio za nas toliko značajan da nije adresirao probleme tadašnjeg „intelektualnog proletarijata“, kojem je i sam pripadao. Likovni umetnici sredinom tridesetih godina žive u izuzetno teškim uslovima, država nema sistem podrške koji bi donekle ublažio teško materijalno stanje u kojem se nalaze (Ćosić, 1969). Isto tako, ne postoji državna infrastruktura koja bi podržala umetničku produkciju, dok veoma mali broj umetnika ima atelje. Kujačić nije ostao usamljen u ovom protestu; zajedno s drugim kolegama, on formira grupu koja razvija kritiku buržoaskih koncepta umetnosti i koja se organizuje u solidarnu borbu za bolji materijalni položaj. Ova grupa likovnih umetnika 1936. godine pokreće bojkot privatnog udruženja „Cvijeta Zuzorić“, upravo onog mesta gde je Kujačić četiri godine ranije čitao svoj manifest. Treba imati u vidu da je „Cvijeta Zuzorić“ jedina potpora koja je umetnicima tada dostupna; ovo privatno udruženje odobravalo je umetnicima novčane pozajmice kako bi preživeli ili eventualno nešto uložili u produkciju svojih radova, dok je istovremeno profitiralo od eksploatacije njihovog rada. „Bojkotaši“ ističu: „Pogrešnim tumačenjem umetnikovog rada kod nas stvorilo se netačno uverenje da je umetnik biće van društvenog procesa rada i društvenih ekonomskih odnosa. Međutim, neosporno je da je rad umetnika uslovljen ekonomskim odnosima društva. Čak i oni koji su tvrdili i uveravali da se iz bede ’rađa genije’, ako se malo nadnesu nad stvarnost, i ako nisu profesionalni iluzionisti, morali bi videti jasno da umetnik ima sve ljudske bitnosti – da jede, da radi, da živi.“7 Dalje u tekstu „bojkotaši“ iznose veoma jasnu ekonomsku računicu, koja je razlog njihovog protesta, cenu iznajmljivanja prostora za organizovanje izložbi, cenu ulaznica i procenat koji odlazi njima a koji paviljonu, procenat koji dobijaju od prodatih radova, itd. Počinju samostalno da organizuju svoja predstavljanja na kojima ulaznice naplaćuju upola jeftinije, a prikupljeni novac ulažu u zajednički solidarni fond. Ujedno, već tokom prve izložbe organizuju jednu anketu kojom pozivaju i publiku na razmišljanje o materijalnom položaju umetnika, ali i o njihovom mestu u društvenoj proizvodnji. Direktna posledica tog protesta je i činjenica da ova grupa umetnika preuzima kontrolu nad esnafskim udruženjem likovnih umetnika, koje su zatim približili radničkim i studentskim pokretima s kojima će zajednički učestvovati u predstojećoj revoluciji. Udruženje likovnih umetnika postoji i danas, i još uvek predstavlja jedinu organizaciju koja umetnicima obezbeđuje osnovnu socijalnu i materijalnu zaštitu.
Događaj 2. Revolucionarni studentski protesti 30-ih godina u Beogradu i „4. april“
Iste godine kada umetnici pokreću svoj bojkot studenti ulaze u najžešću borbu protiv tadašnjih univerzitetskih vlasti. Studenti Beogradskog univerziteta tridesetih godina spadaju među najrevolucionarnije u Evropi. Budući da je u tom periodu u Jugoslaviji bila zabranjena Komunistička partija, ali i svaki oblik javne levo orijentisane aktivnosti, upravo su pomenuti studenti činili osnovu razvoja i širenja revolucionarnih ideja. Istoričar Milan Radanović iznosi sledeće podatke o ovom pokretu: „Tokom 1930-ih studenti su ubijani i ranjavani u uličnim demonstracijama od strane žandarmerije, mučeni u istražnim zatvorima, sudski procesuirani, izolovani u kaznionicama i specijalnom logoru za studente, bivali su izloženi napadima naoružanih fašističkih grupa koje su uživale podršku režima i političke policije. I pored ovih vrlo teških okolnosti, revolucionarni pokret je postao dominantna snaga na Beogradskom univerzitetu, koja je nakon 1935. uspevala da animira preko polovine pripadnika studentske populacije.“8 Početkom aprila 1936, oni stupaju u štrajk solidarnosti sa zagrebačkim kolegama i iznose jasne socijalne zahteve, između ostalih: „… ukidanje školarine, smanjivanje upisne, ispitne i drugih taksi, povratak studentskih fondova, udruženja i studenstkih domova u ruke studenata itd.“9 Pripadnici fašističkih organizacija na dan 4. aprila fizički napadaju studente u protestu i ubijaju studenta Žarka Marinovića. „Drug Marinović“ nije bio ni prva ni poslednja žrtva studentskog pokreta u Jugoslaviji, ali postaje simbol borbe za bolji položaj studenata.10 Ovaj generalni štrajk okončava se nakon dvadeset pet dana trijumfom studenata revolucionara. Ista ova generacija studenata nije se zaustavila na ovoj delimičnoj pobedi; preko 5.000 studenata Beogradskog univerziteta bilo je deo partizanskog pokreta tokom Drugog svetskog rata, a njih 205 je proglašeno narodnim herojima (Radanović, 2012). Najznačajniji rezultat njihove borbe jeste besplatno obrazovanje na svim nivoima tokom postojanja socijalističke Jugoslavije.
Savremeni prekarni radni odnosi (u kulturi)
U svom govoru „U odbranu kulture“,11 na Drugom kongresu pisaca 1937. godine, Bertold Breht vrlo direktno povezuje ekonomske probleme s lošim stanjem u kulturi. Nakon što se napad na ekonomske i političke pozicije radnika pokazao uspešnim, nakon što je uspešno sputana sloboda udruživanja u sindikate, sloboda štampe i sloboda okupljanja, Breht ističe da je i napad na kulturu konačno morao biti uspešan. On zaključuje da se nije dovoljno brzo shvatilo da je uništavanje pozicije radnika i sindikata upravo mesto na kome je napadnuta i kultura.
Iako mi danas ne živimo u ekstremnoj situaciji kakva je bila ona krajem tridesetih godina XX veka, pozicija kulture je sasvim slična tadašnjoj (naravno, sa svim svojim specifičnostima i kontradikcijama), kao i mesta s kojih napadi na nju dolaze. Ponovno uspostavljanje kapitalističkog sistema u poslednjoj deceniji XX veka odrazilo se, naravno, i na polje kulture. Neoliberalna kulturna politika ubrzano vodi ka privatizaciji kulturne proizvodnje, fleksibilizaciji radnih odnosa i njihovoj prekarizaciji, nesigurnosti u pogledu zaposlenja i zarada, životnoj nestabilnosti, kratkoročnim ugovorima, nepostojanju zdravstvenog i penzijskog osiguranja, nepostojanju odmora, bolovanja kao i porodiljskog odsustva, gubitku mogućnosti sindikalnog organizovanja itd. Govoreći o tržištu radne snage, Močnik se osvrnuo i na prekarne radne odnose, koji su počeli da se podrazumevaju za većinu radnika u kulturi. Po njemu, strukturalni učinak prekarnih radnih odnosa jeste u tome što logiku cirkulacije prenose u sferu proizvodnje (Močnik, 2011). To bi značilo da smo čak i dok radimo na nekom projektu istovremeno na tržištu rada, stalno zapošljivi ali nikada zaposleni, svesni da pre nego što završimo rad na jednom projektu moramo imati obezbeđen sledeći angažman, kako bismo obezbedili materijalne uslove za život.
Iako je sve više radnika primorano na neplaćeni rad i nedefinisane radne i životne uslove, takva pozicija često ostaje nereflektovana i mistifikovana. Po rečima članova Radical Education Collectiva: „Na atomizaciju radnika, koja sprečava kolektivnu akciju, gleda se kao na autonomiju, na neplaćeni rad kao na praksu u svetu umetničke produkcije, na lažna obećanja o dobijanju stalnog zaposlenja jednog dana, ako se istrpe nepodnošljivi uslovi, kao na ’izgradnju mreže’ i sopstvene reputacije. Brisanje granice između slobodnog i radnog vremena posmatra se na teorijskom nivou kao ’razvoj’.“12 Dodatno, fleksibilizacija radnih odnosa podstiče konkuretnost između onih koji nude radnu snagu bilo da je reč o institucionalnim ili vaninstitucionalnim (samoorganizovanim) kulturnim radnicima, što posledično sprečava solidarnost među njima, zbog čega gotovo da i ne dolazi do organizovanih političkih akcija i protesta.
Upravo ovo pitanje radnih odnosa unutar produkcije može biti jedno od važnih mesta s kojeg možemo početi promišljanje o načinima borbe za poboljšanje našeg radnog i životnog položaja, kao i za bolju poziciju kulturne proizvodnje. Za početak bi bilo dobro da počnemo da razmišljamo o svojoj poziciji u okviru proizvodnog procesa, a ne o posebnom mestu naših proizvoda u celokupnom društvu. Ovo nikako ne znači da treba da prestanemo sa stvaranjem i prezentacijom umetnosti, ali moramo odustati od samodovoljnosti i zajedno s radnicima iz drugih sektora, studentima i nezaposlenima raditi na stvaranju drugačijih produkcionih odnosa.[/su_column][/su_expand]
- Inače, fabrika se nalazi u Zrenjaninu, gradu koji je bio jedan od značajnijih industrijskih centara socijalističke Jugoslavije i simbol jugoslovenskog industrijskog i ekonomskog napretka nakon Drugog svetskog rata. Jugoremedija je osnovana 1961, kao farmaceutska kompanija specijalizovana za izvoz antibiotika na istočno evropska tržišta, a do kraja osamdesetih postaje osma po veličini farmaceutska firma u SFRJ, s godišnjim obrtom od preko 50 miliona američkih dolara (Musić, 2013:50).
- S radnicima iz drugih gradskih preduzeća (Jugoremedija, BEK, Šinvoz, Pivara, Fabrika tepiha „Proleter“, Šećerana, Sloga-Mideri…), radnici Jugoremedije 2007. osnivaju pokret „Ravnopravnost“. Prvi cilj je bio izlazak na lokalne izbore 2008, na kojima uspevaju da uđu u gradsku skupštinu i s tog mesta da zastupaju glas radnika. http://www.ravnopravnost.org/
- Borba radnika Jugoremedije privukla je znatnu pažnju i umetničke scene. Bilo je nekoliko radova koji se direktno bave predstavljanjem tih događaja, dok su mesta kulturne proizvodnje često bili prostori u kojima su organizovani razgovori o pitanjima koja su se ticala Jugoremedije. Sami radnici su, pre svega zbog potreba širenja informacija o borbi, počeli da snimaju kratke dokumentarne filmove, a potom i da organizuju edukaciju iz ove oblasti kao i festival radničkih filmova „Da nam živi živi rad…“
- http://www.ravnopravnost.org/NW174.html (4.7.2014)
- Videti tekst: Kirn, Gal; 2010. „Jugoslavija: od partizanske politike do postfordističke tendencije“. Up&Underground, časopis za umjetnost, teoriju i aktivizam, broj 17/18, Zagreb.
- Benjamin ovde misli na širi pojam „intelektualca“, koji obuhvata i umetnike svih polja, novinare i naučnike, kao i sve usitnjene oblasti kognitivnog rada. Videti: Raunig, Gerald (2006), „Umetnost i revolucija. Umetnički aktivizam tokom XX veka“; Novi Sad: Futura publikacije.
- Istorijski arhiv Beograda, 1936; Motivi bojkota „Cvijete Zuzorić“ ‒ zahtevi umetnika. Fond „Cvijeta Zuzorić“, predmet 103.
- Videti: Milan Radanović, „Antifašizam se kalio u skamijama“, 2012.
- Arhiv Srbije, Beograd, 1936. Fond, predmet ck No 7‒1932‒2
- U znak sećanja na ovaj događaj, 4. april se obeležava kao Dan studenata Beogradskog univerziteta.
- Bertolt Brecht, Speech at the Second Congress of Writers for the Defense of Culture, 1937
- Beleške učesnika debate U mašinskom odeljenju: uslovi rada u kulturi, održanoj u Kulturnom centru Rex, u Beogradu, 26. juna 2011.