Vest koja je kao bomba odjeknula u srpskoj javnosti u septembru 2019. godine pokrenula je puno komentara i polemike o valjanosti odluke Apelacionog suda u Beogradu kojom je punoletni muškarac romske nacionalnosti oslobođen krivice za obljubu maloletnice.
U medijima su se mogle čuti dve suprotstavljene strane u vezi sa ovom presudom, međutim ona koja je negodovala zbog iste bila je znatno glasnija. Ovo je pre svega posledica sastava sudskog veća koje je donelo odluku, odnosno činjenice da je sudija Majić, poznat kao kritičar trenutne vlasti i neko ko je skrenuo pažnju na problem nezavisnosti sudstva, učestvovao u donošenju ove odluke, pa su mediji naklonjeni vladajućim strukturama videli presudu kao odličnu priliku za diskreditaciju ovog sudije.
Ono što su artikulisaniji oponenti presude iznosili kao argumente kretalo se od nepoštovanja međunarodnih konvencija, preko toga da oslobađajuća presuda vodi i drugom krivičnom delu u konkretnom slučaju (čl. 190 KZ vanbračna zajednica sa maloletnikom), do argumenata poput onih kojim se ova presuda označava kao diskriminatorna i rasistička. Na drugoj strani, oni koji su afirmativno govorili o ovoj odluci navodili bi „životni“ aspekt presude, odnosno da bi oštećena bila dodatno ugrožena ako bi okrivljeni morao na odsluženje zatvorske kazne jer sada žive zajedno i odgajaju dete.
Drugi, uglavnom advokati, govorili su o tome da se svaka presuda odnosi na konkretnu osobu, te da ne znači da se njome odobravaju dečji brakovi, trudnoće i obljuba, da je sud doneo odluku na osnovu veštačenja kojim je utvrđeno da oslobođeni nije znao za zabranjenost njegovog dela itd.
Ono što se u raspravi o ovoj presudi razlikovalo od nekih drugih koje bi odjeknule u srpskoj javnosti je potpuno odsustvo debate o eventualnom manjku nezavisnosti suda, odnosno spoljnim faktorima koji su uticali na to da sud donese odluku kakvu je doneo. Za ovo je delom zaslužna reputacija predsednika sudskog veća u ovom slučaju, sudije Majića, odnosno njegova javna istupanja u kojima je više puta argumentovano kritikovao svoje kolege sudije i tužioce zbog propuštanja da postupe po zakonu, te zbog postupanja prema diktatu vlasti ili prosto zbog auto-cenzure od straha odmazde od te iste vlasti.
Drugi razlog bi moglo biti uverenje da krivično delo i počinilac, pa ni žrtva nisu ni na koji način povezani sa politički relevantnim subjektima, da delo nema elemenata korupcije, pranja novca, organizovanog kriminala, zloupotrebe službenog položaja, trgovine uticajem itd.
Štaviše, autor ovog teksta smatra da je bilo kakvo promišljanje o eventualnom uticaju na sud nestalo kada je javnost doznala da su dve strane u postupku Rom i Romkinja. Zamislite sudski proces u kojem je Rom oslobođen za bilo koje krivično delo u današnjoj Srbiji. Da li biste ikada pomislili da bi oslobađajuća presuda mogla biti doneta pod političkim i društvenim pritiskom? Najverovatnije ne. Jasno je da je ovakvo stanje stvari posledica duboke marginalizacije, depriviranosti i nejednakosti Roma u srpskom društvu i državi danas, koje se između ostalog ogleda u odsustvu Roma u vladajućim strukturama, ali i nedostatku solidarnosti šire populacije prema Romima.
Zavisnosti pravosuđa i psihijatrije od političkih i socijalnih institucija prinude
Istina o političkom uticaju u ovom konkretnom slučaju je potpuno suprotna. Presuda Apelacionog suda u Beogradu u kojem je jedan Rom oslobođen krivice za krivično delo obljube nad devojčicom Romkinjom je savršen primer zavisnosti pravosuđa od političke moći. Ovde nikako ne treba upasti u zamku i pomisliti da je problem samo u Apelacionom sudu u Beogradu, ili u srpskom pravosuđu današnjice. Ni škola, ni univerziteti, ni nauka, ni medicina nisu politički nezavisni! Prema Fukou, upravo onde gde najmanje očekujemo treba tražiti najsuptilnije, ali i najznačajnije posledice uticaja političke moći.
U ovom smislu politička moć se reflektuje u praksama za održanje određene društvene grupe dominantnom nad drugom. Zbog toga, presuda Apelacionog suda kojom se, uzimajući u obzir etničku pripadnost optuženog donosi oslobađajuća presuda, na osnovu psihijatrijskog veštačenja, predstavlja par ekselans primer kako se politička moć jedne društvene grupe, uvek one dominantnije koja vodi institucije, vrši nad drugom grupom sa ciljem oduzimanja mogućnosti njenog jačanja koje bi moglo ugroziti privilegovanu pozicije one prve.
Posebno značajno mesto u ovom postupku, ali i u Fukoovom radu, zauzimaju psihijatri i psihijatrija. Veštak, postupajući prema pravilima struke, utvrđuje nezrelost i neznanje optuženog, koje ga praktično abolira krivice. Nadalje, kako se navodi u presudi, veštak zaključuje da je ponašanje oslobođenog svojstveno za većinu pripadnika romske nacionalnosti „sa obzirom da je (veštak) imao i druge slučajeve u kojima su pripadnici romske populacije imali odnos sa osobama mlađim od 14 godina…“1
Kroz ovakav nalaz i mišljenje psihijatra provejava uzvišenost psihijatrijske profesije koja ranjivu, neuku osobu, abolira odgovornosti za nesto čega nije mogla biti svesna. Gotovo zaštitnički čin veštaka bi, prema Fukou, bio izraz uloge psihijatrije koja se sadrži u isključivanju, te održavanju na margini pojedinih društvenih grupa, po pravilu ljudi sa invaliditetom, siromašnih i slabo obrazovanih.2 Medicinski autoritet psihijatrijskog nalaza i mišljenja, u ovom kontekstu, vrši funkciju moći pre nego funkciju čistog znanja.
Iz navedenih razloga, pravosuđe, u konkretnom slučaju Apelacioni sud u Beogradu i psihijatar, neslobodni od političke moći dominantne društvene grupacije čiji su instrumenti, podržavaju zaostale, štetne prakse rodno-zasnovanog nasilja u trenutku kada se mnogi članovi romske zajednice i organizacije Roma u Srbiji i šire snažno bore da iskorene iste u cilju kreiranja boljeg društva.
Izvori:
Michel Foucault, “Psychiatric Power: Lectures at the College de France 1973-1974”, priredio Jacques Lagrange, preveo Arnold I. Davidson, 2006, Palgrave MacMillan.
Michel Foucault, “Madness and Civilization: A history of insanity in the age of reason”, preveo Richard Howard, 1988, Vintage Books.
