U radu „K pitanju o ulozi ličnosti u istoriji“ iz 1898. godine, ruski marksista Georgij Valentinovič Plehanov napisao je sledeće: „Veliki čovek nije veliki zato što njegove lične osobine pridaju velikim istorijskim događajima individualnu fizionomiju, već zato što on ima osobine koje ga čine najsposobnijim za služenje velikim društvenim potrebama svog vremena, nastalim pod uticajem opštih i posebnih uzroka“.
Nema sumnje da bi ove reči uglavnom mogle da se odnose i na čoveka čija se stogodišnjica rođenja obeležava ove godine. Reč je o Aleksandru Dubčeku (Alexander Dubček), političaru koji se vezuje za Praško proleće, odnosno proces liberalizacije socijalističkog sistema u Čehoslovačkoj. Za jedne je simbol slobode i demokratije, za druge je neuspešna ličnost koja se borila za povratak u kapitalizam. Ovaj tekst predstavlja skroman doprinos obeležavanju velikog jubileja, ali će biti reči i o Praškom proleću i jugoslovenskoj podršci reformama.
U vrtlogu istorijskih događaja
Aleksandar Dubček se rodio 27. novembra 1921. godine u slovačkom gradiću Uhrovcu. Sa porodicom se preselio u Sovjetski Savez 1925. godine i izučio je bravarski zanat, a 1938. godine se vratio u Čehoslovačku. Iste godine su Velika Britanija i Francuska žrtvovale Čehoslovačku Minhenskim sporazumom i njena teritorija je pripala nacističkoj Nemačkoj. Tako je Čehoslovačka podeljena na tri oblasti: Češko-Moravsku, Slovačku i Ruteniju.
Strategija „nahraniti zver dok se ne zasiti“, koju su u odnosu na Nemačkom primenjivale Velika Britanija i Francuska u pokušaju da se spreči rat, bila je prilično neuspešna, jer je u martu 1939. godine Adolf Hitler dovršio osvajanje Čehoslovačke. Time je Dubčekova Slovačka postala nemački satelit na čijem čelu se našao katolički sveštenik Jozef Tiso.
Dubček je pristupio Komunističkoj partiji Slovačke (KPS) 1939. godine. Za vreme Drugog svetskog rata, Slovačka je bila na strani Sila Osovine, ali je svakako postojao antinemački sentiment među stanovništvom. Trebalo je da se preduzmu direktne akcije protiv Tisoovog režima.
Zato je čehoslovačka izbeglička vlada u Londonu, uz podršku predsednika Edvarda Beneša, tokom 1943. godine pokrenula pripreme za ustanak, stupivši u vezu sa buntovničkim krugovima slovačke vojske. Dogovoreno je da izbeglička vlada, KPS, Demokratska stranka i pobunjeni deo slovačke vojske formiraju ilegalni Slovački nacionalni savet. Uz to je potpisan i tzv. „Božićni ugovor“ u decembru 1943. godine, čime je priznata Benešova vlast i definisano ponovno uspostavljanje Čehoslovačke kao nezavisne države.
Konačno je u avgustu 1944. godine izbio ustanak u Slovačkoj. Tada se Dubček priključio Prvoj čehoslovačkoj partizanskoj brigadi „Jan Žiška“ (nazvana po češkom vojskovođi koji je učestvovao u husitskim ratovima tokom 15. veka). Dva puta je bio ranjen u borbi, dok je njegov brat Julius (Július Dubček) ubijen. Nemačka vojska je brutalno ugušila ustanak, iza čega su ostala spaljena slovačka sela i više od 200 masovnih grobnica.
Čehoslovačku su 1945. godine oslobodile jedinice Crvene armije, zajedno sa čehoslovačkim i rumunskim snagama. Po završetku rata, Sovjeti su davali prostor da se u Čehoslovačkoj slobodno odvijaju politički procesi. Tako je Edvard Beneš izabran za predsednika države, iako je pripadao buržoaskim političarima. Tamošnja Komunistička partija je između dva svetska rata bila veoma jaka i na majskim izborima 1946. godine dobila je nešto više od jedne trećine glasova.
Pod pritiskom sovjetskog vođe Josifa Visarionoviča Staljina, Čehoslovačka nije prihvatila Maršalov plan iniciran od strane Sjedinjenih Američkih Država. Od februarskog preuzimanja vlasti 1948. godine, Komunistička partija Čehoslovačke (KPČ) vodila je glavnu reč na političkoj sceni i imala je veliku podršku radničke klase i intelektualaca.
Praško proleće
Do šezdesetih godina, Čehoslovačka je uglavnom beležila ekonomski napredak. Najviše se radilo na industrijalizaciji, dok se poljoprivreda zapostavljala. Ipak, bilo je i kriznih trenutaka. Monetarna reforma 1953. godine teško je pogodila radničku klasu, pa su nezadovoljni radnici u fabrici Škoda (tada je nosila naziv po Vladimiru Iljiču Lenjinu) iste godine pokrenuli veliki štrajk u Plzenju. Štrajk su podržali i studenti, ali su ga vlasti uz pomoć represivnog aparata ugušile, što je rezultiralo velikim brojem povređenih demonstranata. Iako je ovaj događaj uzdrmao KPČ, još uvek se nije razmišljalo o partijskoj i društvenoj reformi. U tom periodu, prvi sekretar KPČ bio je staljinista Antonjin Novotni (Antonín Novotný) i tu poziciju je držao do 5. januara 1968. godine.
Kako je istakao britanski istoričar Bernard Vaserstajn (Bernard Wasserstein), Novotni je nakon odbacivanja trećeg petogodišnjeg plana zbog ekonomske krize 1962. godine „napravio neke nevoljne ustupke preporukama stručnjaka za ekonomsku liberalizaciju“. Već sledeće godine je došlo do popuštanja određenih mera, kao što je mogućnost putovanja u zemlje van sovjetskog bloka i distribucija stranih novina.
Posle Drugog svetskog rata, Dubček je radio u fabrici kvasca u Trenčinu. Politički se aktivirao od 1949. godine i u drugoj polovini pedesetih godina pohađao je Višu školu Komunističke partije Sovjetskog Saveza u Moskvi. Godine 1962. izabran je za člana Prezidijuma KPČ. Dubček je važio za partijskog aparatčika, premda se od početka šezdesetih godina zalagao za rehabilitaciju žrtava staljinističkih čistki.
Prema slovačko-kanadskom istoričaru Stanislavu Kiršbaumu (Stanislav J. Kirschbaum), Dubčeku je trasiran put ka nacionalnoj i međunarodnoj promociji izborom za prvog sekretara KPS 1963. godine. Zbog sukoba sa Novotnim oko nepovoljnog položaja Slovaka (praško rukovodstvo ih je optuživalo za separatizam), Dubčeku je pretilo izbacivanje iz partijskog vrha.1 Uz to, Novotni je kritikovao i smenu Nikite Sergejeviča Hruščova 1964. godine, što je razljutilo sovjetsko rukovodstvo, pa su mu uskratili podršku. Za Dubčeka je ovo bio važan trenutak, jer je 5. januara 1968. godine izabran za prvog sekretara KPČ.
Pod „našim Sašom“, kako je Dubčeka nazivao sovjetski vođa Leonid Iljič Brežnjev, započet je proces liberalizacije, odnosno stvaranja „socijalizma sa ljudskim licem“. Taj period je ostao upamćen pod nazivom Praško proleće. Cenzura je bila ukinuta, radilo se na privrednoj reformi, omogućena je demokratizacija javnog života. Objavljen je i aprilski Akcioni program KPČ kojim su proklamovani sloboda tržišta, tehnokratske promene i uspostavljanje „novog modela socijalističke demokratije“. Zahtevalo se da se u Narodnoj skupštini donose važne političke odluke i da se ispitaju likvidacije političara iz pedesetih godina, kao što je smrt češkog komuniste Rudolfa Slanskog (Rudolf Slánský), optuženog za titoizam i cionizam.
Bez obzira na ove važne korake, KPČ je ostala suštinski nepromenjena i nije se preispitivao odnos prema Moskvi i članstvu u Varšavskom paktu.2 Kao ilustracija može da posluži Dubčekova rečenica iz aprila 1968. godine: „Moramo nastaviti sa jačanjem naše armije… koja predstavlja čvrsti beočug sa savezničkim armijama Varšavskog pakta“.
Dubček je sebe smatrao lenjinistom, ali se nije ponašao kao autoritarni političar. To nije odgovaralo Brežnjevu, koji je tražio odlučnost, ozbiljnost i disciplinu. Trupe Varšavskog pakta su u Čehoslovačkoj vršile manevre u junu 1968. godine, što se može tumačiti kao zastrašivanje i upozorenje čehoslovačkom rukovodstvu da odustane od reformi. U julu je organizovan sastanak sovjetskog i čehoslovačkog rukovodstva u Čjerni na Tisi. Dubček je energično branio reforme i obećavao da će ispunjavati obaveze prema Varšavskom paktu, ali se od čehoslovačkog rukovodstva zahtevao radikalniji obračun sa „antisocijalističkim elementima“ i vraćanje cenzure u štampi.
Pet država članica Varšavskog pakta održale su konferenciju u Bratislavi 3. avgusta, na kojoj je Dubčeku stavljeno do znanja da se mora držati principa marksizma-lenjinizma i proleterskog internacionalizma – to je praktično značilo zaustavljanje reformi. Potpisana je i Bratislavska deklaracija, mada je to bio kompromisni dokument. Tom prilikom, sovjetske trupe su se povukle iz Čehoslovačke, ali su se zadržale na njenim granicama.
Ključni trenutak bio je telefonski razgovor Dubčeka i Brežnjeva vođen 13. avgusta. Brežnjev se naljutio na Dubčeka, jer su se pojavili antisovjetski sadržaji u čehoslovačkoj štampi. Dubčeku je prebacivano da se štampa ne kontroliše i optužen je za obmanu. Na to je Dubček ljutito reagovao: „Radije bih odustao od svega ovoga i vratio se starom poslu. Zašto sam uznemiren? Zato što mi razgovaramo, radimo, činimo sve što možemo da ispunimo dogovor postignut u Čjerni na Tisi, a Vi ne radite ništa osim što nas optužujete. Ovo je naš drugi razgovor gde ste me optužili da Vas obmanjujem, da ne pokušavam da rešim pitanja oko kojih smo se dogovorili“. Po svemu sudeći, ovo je bio njihov poslednji razgovor.
Isprva je među sovjetskim rukovodiocima postojala dilema oko intervencije u Čehoslovačkoj, ali je na kraju odlučeno da se pošalju trupe. Nisu samo reforme uticale da Sovjetski Savez sa trupama Varšavskog pakta interveniše u Čehoslovačkoj u noći između 20. i 21. avgusta 1968. godine, nego i Dubčekov nedostatak volje i nesposobnost da održi sistem pod kontrolom. Intervenciju su otvoreno podržavali komunisti u Nemačkoj Demokratskoj Republici i Poljskoj. Sa izuzetkom Albanije i Rumunije, ostale članice Varšavskog pakta, Bugarska i Mađarska, dale su svoj doprinos intervenciji u Čehoslovačkoj. Tenkovi su ušli u Prag, a Dubček je pozvao demonstrante da ne pružaju otpor na ulicama. Nažalost, bilo je mrtvih sa obe strane. Dubček i još nekoliko rukovodilaca su uhapšeni i odvedeni u Moskvu. U aprilu 1969. godine, Dubček se povukao sa funkcije prvog sekretara KPČ i 1970. godine je izbačen iz partije.
Jugoslovenska podrška
Socijalistička Jugoslavija je sa velikom pažnjom pratila prilike u Čehoslovačkoj tokom 1968. godine. Josip Broz Tito je u moskovskom razgovoru sa Brežnjevim krajem aprila 1968. godine iskazivao uverenje da „čehoslovački drugovi drže stvari u svojim rukama“, ali se sovjetski vođa sa tim stavom nije složio. Kao najznačajniji izraz jugoslovenske podrške smatra se Titov pristanak da poseti Čehoslovačku.
Razgovori Tita i Dubčeka vođeni su u Hradčanima kod Praga 9. i 10. avgusta. Situacija u Čehoslovačkoj nije bila ocenjena kao kontrarevolucionarna, a Tito se držao mišljenja da demokratija nije potrebna protivnicima socijalizma, jer bi to „značilo haos“. Tito je sa Dubčekom podelio iskustva iz studentske i profesorske pobune 1968. godine i savetovao ga kako da se obračuna sa opozicijom. Kada je usledila intervencija Varšavskog pakta u Čehoslovačkoj, Savez komunista Jugoslavije (SKJ) je osudio taj potez u ime odbrane socijalizma i protiv ograničavanja suvereniteta jedne zemlje. Zbog toga su se drastično pogoršali odnosi Jugoslavije sa članicama Varšavskog pakta, osim Rumunije, jer je i ona osudila intervenciju.
Pored jugoslovenskog rukovodstva, filozofi i sociolozi koji su učestvovali na zasedanju Korčulanske letnje škole 1968. godine posvećenom Marksu i revoluciji, takođe su osudili intervenciju. Uz to su uputili apel da se trupe Varšavskog pakta povuku iz Čehoslovačke i da se Dubčeku i njegovom rukovodstvu omogući povratak na dužnost. Oni su poslali i telegram Titu, koji je objavljen u broju 1-2 filozofskog časopisa „Praxis“ iz 1969. godine. Ovde ga donosimo u celosti:
Drugu Josipu Brozu Titu
Predsjedniku Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i Predsjedniku Saveza komunista Jugoslavije
Učesnici međunarodne filozofsko-sociološke škole u Korčuli doznali su sa zaprepašćenjem da su trupe pet članica Varšavskog pakta okupirale Socijalističku Republiku Čehoslovačku. U ovom trenutku misli i osjećanja svih učesnika ovoga skupa su na strani naroda Čehoslovačke, koji je dao mnogo upečatljivih dokaza da se bori za socijalizam i koji nije zaslužio takvu sudbinu. Uvjereni, druže Predsjedniče, da ćete svojim velikim međunarodnim ugledom i uz jedinstvenu podršku svih naših naroda, kao i čitave progresivne svjetske javnosti učiniti sve što je moguće za interese socijalističke Čehoslovačke i njene nezavisnosti, mi Vam upućujemo naše drugarske pozdrave.
Korčula, 21. VIII 1968.
Učesnici Korčulanske ljetne škole
Na velikom mitingu održanom na Trgu Marksa i Engelsa u Beogradu 22. avgusta, službeni govornici i 250.000 građana dali su apsolutnu podršku Dubčeku i njegovom rukovodstvu. Takođe, učenice i učenici su u školama dobijali informacije o situaciji u Čehoslovačkoj i, s tim u vezi, daljim aktivnostima SKJ. Na taj način se gradilo jedinstvo naroda i vlasti, neophodno za eventualnu odbranu od spoljnih neprijatelja. Postojao je opravdan strah od sovjetske intervencije u Jugoslaviji, pa je borbena gotovost jugoslovenske vojske podignuta na najviši stepen. Srećom, Jugoslavija nije doživela čehoslovački scenario.
U Jugoslaviji se nije iskazivala samo verbalna podrška čehoslovačkom rukovodstvu i građanima, nego su učinjeni i konkretni koraci. Oko 50.000 čehoslovačkih turista je letovalo na Jadranu i zbog intervencije je većina njih ostala u Jugoslaviji. Turisti su bili smešteni u školama, domovima i drugim objektima, a za hranu i ostale troškove pobrinule su se jugoslovenske vlasti.
Epilog
Padom Berlinskog zida 1989. godine, realsocijalistički režimi širom Istočne Evrope doživeli su poraz. Čehoslovačka u tom pogledu nije predstavljala izuzetak, jer je Plišana revolucija dovela do prelaska u kapitalizam. Među učesnicima Plišane revolucije našao se i Dubček, koji je kao disident prošao kroz ideološku tranziciju. Preminuo je 7. novembra 1992. godine. Čehoslovačka se u januaru 1993. godine mirno podelila na Češku i Slovačku. Međutim, potvrdilo se da liberalno-kapitalistička demokratija nije efikasna i pravedna – prema najnovijem BIRN-ovom tekstu, ankete su pokazale da su Česi i pogotovo Slovaci i dalje nostalgični za životom u socijalizmu.
S druge strane, može se reći da je smrt Josipa Broza Tita na neki način označila kraj socijalističke Jugoslavije. Ta velika država se devedesetih godina raspala u krvavim i besmislenim ratovima, dok su međusobno zavađene republičke vođe ostvarivale i materijalni i politički profit. Danas nema ni Čehoslovačke ni Jugoslavije, ali ostalo je socijalističko nasleđe koje još treba proučavati, jer to može doprineti promišljanju o novim i boljim putevima socijalističke ideje i prakse.
- Kada je reč o partijskom ustrojstvu na republičkom nivou, KPČ (osnovana 1921. godine) je imala slovačko krilo oličeno u KPS (formirana je 1939. godine). Tokom Drugog svetskog rata dve partije su radile odvojeno, a posle 1948. godine su se spojile. Nakon spajanja, KPS je delovala kao regionalna podružnica KPČ sa svojim organima.
- Varšavski pakt je formiran 1955. godine kao odgovor na NATO (Severnoatlantski savez) da bi se očuvao ideološki i geostrateški poredak u Centralnoj i Istočnoj Evropi.
