U Jugoslovenskoj kinoteci u ponedeljak 12. februara, sa početkom od 18 časova u okviru ciklusa pod nazivom „Fokus“ biće prikazan film „Potraži Vandu Kos“ (1957) reditelja Živorada Žike Mitrovića, prema scenariju Fride Filipović, a neposredno pre projekcije biće održan razgovor o književnom i scenarističkom radu ove značajne jugoslovenske autorke, u kojem učestvuju teoretičarke kulture, Stanislava Barać i Aleksandra Sekulić.
Tokom sledećeg dana, 13. februara, biće prikazana još dva značajna filma rađena prema njenim scenarijima: „Gorke trave“ (1966) takođe u režiji Žike Mitrovića i „Mirno leto“ (1961) reditelja Dimitrija Osmanlija.
Kako je za Mašinu naglasila jedna od sagovornica najavljenog razgovora, Aleksandra Sekulić, istovremeno je važno sagledati iz savremene perspektive ova značajna filmska ostvarenja ali isto tako je važno vratiti se na konkretni istorijski kontekst:
„Kada imamo priliku da iz savremenosti gledamo dela nastala iz prethodnih vremenskih perioda, drugih društvenih, kulturnih, medijskih odnosa, možemo da u njima prepoznamo i one aspekte koji i danas publici pružaju uzbuđenje, znatiželju, znanja, ali moramo oporaviti i deo istorijskih konteksta kako bismo proširili razumevanje ovih filmskih dela.“
Frida Filipović pripadala je širokom krugu predratnih feminističkih autorki bliskih levoj intelektualnoj sceni, a posebno ženskom revolucionarnom pokretu koji je kroz časopis Žena danas, ali i mnoge druge, tematizovao dvostruku opresiju žena u kapitalističkom sistemu. Zajedno sa književnicama poput Milke Žicine, Nadežde Ilić Tutunović, Jelene Bilbije, Mitre Mitrović i mnogih drugih, a pod direktnim i indirektnim uticajem teorijskih tekstova socijalistkinja, marksistkinja i feministkinja sa početka 20. veka poput Roze Luksemburg, Klare Cetkin, Aleksandre Kolontaj i Nadežde Krupske, utirala je put jugoslovenskoj levo-feminističkoj književnosti.
Autobiografski fragmenti u filmskim scenarijima
U slučaju filmova koji su rađeni po scenarijima Fride Filipović, poznavanje njenog ukupnog života i rada, naglašava Aleksandra Sekulić, može u velikoj meri pomoći dubljem razumevanju ovih filmova i njihovog značaja i značenja:
„Pokušaćemo na primeru filma ’Potraži Vandu Kos’ da ispitamo koje sve značenjske slojeve danas ’hvatamo’, a koje bismo možda propustili bez istraživačkog napora, s obzirom na temu filma i komparativni uvid u delovanje Fride Filipović pre Drugog svetskog rata.“
U članku koji će biti objavljen u sledećem broju časopisa Kinoteka, književna teoretičarka Stanislava Barać, koja se godinama bavi međuratnom i posleratnom levo-feminističkom jugoslovenskom književnošću, ističe njenu kompleksnu talentovanost koju je ispoljavala u različitim oblastima autorstva.
Barać naglašava da je Frida Filipović „doslovno utemeljivala ono što danas jasno prepoznajemo kao jugoslovensku kulturu odnosno rezultat specifične kulturne politike socijalističke Jugoslavije“.
„Zato je i njen scenaristički doprinos filmu nemoguće razumeti ako u vidu nemamo celokupno stvaralaštvo ali i životno i istorijsko iskustvo Fride Filipović“, napisala je.
Takvim književnim postupkom je napisan i scenario za film „Potraži Vandu Kos“ (1957), koji, kroz napetu dramu sa elementima trilera i detektivske priče, govori o potrazi glavne junakinje Olge Bojanić za bratom nakon Drugog svetskog rata. Ona se vodi jedinim tragom koji ima a to je poruka koju joj brat ostavio, u kojoj piše: „Pronađi Vandu Kos“.
„Taj skladan, reklo bi se organski, spoj žanrovskog znanja i umeća, sa jedne strane, i političkog intervenisanja (najčešće u središte određenog društvenog tabua i traume), s druge strane, (p)ostaće najupadljivija odlika posleratnih scenarističih tekstova Fride Filipović,“ napisala je Barać u pomenutom tekstu.
Držeći se prethodno razvijene forme trilera, isti tim autora – Filipović i Mitrović, radi i na sledećem filmu „Gorke trave“ (1966), u kojoj se eksplicitno bave temom Holokausta. Ono što je posebna zanimljivost vezana za ovaj film jeste koprodukcija između Avala filma (gde je Frida Filipović bila angažovana kao scenaristkinja) i Savezne Republike Nemačke (CC Film Brauner), dok je glavnu žensku ulogu igrala čuvena grčka glumica, Irena Papas.
U zapadnonemačkom kontekstu poznat pod nazivom „Zeugin aus der Hölle“ (Svedokinja iz pakla) ovaj film važi za jedan od prvih ostvarenja zapadnonemačke kinematografije koji se na direktan način bavio Holokaustom, specifično ženskim logorskim iskustvom, i koji je bio indirektno inspirisan suđenjima nacistima za zločine počinjene u Aušvicu, organizovanim tokom 1965. godine.
Rođena kao Frida Grajf, u porodici aškenaskih Jevreja, iz Sarajeva se doselila u Beograd 1931. godine na studije, kada pod pseudonimom Frida Filipović, nastavlja započetu saradnju sa listom Politika, gde je redovno objavljivala svoje kratke priče.
Epizode iz svog burnog i teškog života pod okupacijom, često je koristila kao inspiraciju za svoja književna i scenaristička dela. Stanislava Barać pominje scenu „kao u filmu“, kada je, u poslednjoj šansi za beg, uspela da se izvuče iz Beograda, zajedno sa Markom Ristićem, Ševom Ristić i Olgom Dobrović, i pobegne u Vrnjačku banju, gde se skrivala tokom prvih godina rata.
Tragovi teorije socijalne reprodukcije u pisanju Fride Filipović
Polazaći od određenih teza feministkinje i marksističke filozofkinje Ankice Čakardić o teorijama Luksemburg, Cetkin i Kolontaj koje se mogu tumačiti kao „rana“ teorija socijalne reprodukcije, Stanislava Barać iznosi mišljenje da su ove rane feminističke intervencije u Marksovoj analizi produktivnog i neproduktivnog rada sigurno oblikovale i književnost Fride Filipović, te generalno jugoslovenski književni levi feminizam.
Kako je Barać istakla u tekstu pod nazivom „Feminističko oplemenjivanje socijalne literature (od 30-ih godina do 50-ih godina 20. veka)“:
„one su uključivale i privilegovale žensko iskustvo, odnosno uvodile feminističko tumačenje prikazanih svetova. Pripovedajući žensko iskustvo, i posebno iskustvo eksploatisanih slojeva žena, one su kao na dlanu prikazale ono što je teorija tek počinjala da definiše svojim jezikom“.
Frida Filipović je nekoliko decenija nakon filma, napisala i knjigu pod istim nazivom „Gorke trave“ (2000), koji je ušao i u najuži izbor za NIN-ovu nagradu kritike za roman godine. Barać navodi da je ona ovaj film posvetila svojoj majci, sestri i njenom maloletnom sinu koji su svi stradali u Holokaustu.
V.K.
