Manifestacija Dani slobode organizuje se od 2016. godine pod pokroviteljstvom Sekretarijata za kulturu Grada Beograda, Beokom servisa i Ministarstva odbrane Republike Srbije, svakog 20. oktobra, u čast oslobođenja glavnog grada u Drugom svetskom ratu. Od 2018. godine i internacionalnog obeležavanja stogodišnjice završetka Prvog svetskog rata, manifestaciji su pridružene aktivnosti koje memorijalizuju oslobođenje Beograda 1918. godine.
Manifestacija se od tada svake godine održava u periodu od 20. oktobra do 1. novembra, Dana oslobođenja Beograda u Prvom svetskom ratu. Grad Beograd na ovaj način dva važna i kontekstualno potpuno različita istorijska datuma nastoji da obeleži istom proslavom, pokazujući nerazumevanje istorijskih specifičnosti jednog i drugog oslobođenja, ili verovatnije, jasnu tendenciju ka ideološkoj reviziji istorije.
Manifestacija prikrivenih funkcija i umetničkih (ne)sloboda
Javne manifestacije oduvek služe kao mehanizam potvrde starih ideoloških obrazaca ili kreiranja novih, naročito kada referišu na događaje iz prošlosti. Tako se, na primer, obeležavanjem važnih istorijskih događaja i slavljenjem pobeda, potvrđuje postojeći kolektivni identitet, najčešće nacionalni ili politički, ili stvara neki potpuno novi, zajedno sa pratećom, izmišljenom tradicijom. Kombinujući elemente umetnosti, ideologije i simbola, kreatori javnih manifestacija nastoje da prerade prošlost na prijemčljiv i razumljv način, računajući na snažna osećanja koja će posmatrače i učesnike pratiti dugo nakon završetka programa.
Ovakve simplifikacije prošlosti samo se oslanjaju na elemente istoriografije, koriste je kao bledu referencu, dok svoju suštinu grade na ideološki prihvatljivim mitovima. Manifestacije posvećene velikim istorijskim događajima u sebi imaju više političkih nego istorijskih elemenata, i kao takve više služe sadašnjosti i akumuliranju političke moći, nego prošlosti.
Sama manifestacija Dani slobode osmišljena je kao niz umetničkih performansa, recitacija, protokola, govora i javnih prikazivanja partizanskih filmova i serija. Od samog početka, izvršnu produkciju potpisuje omladinsko pozorište Dadov, koje u poslednjih nekoliko godina dobija značajnu finansijsku podršku gradskih vlasti, o čemu govori i skorašnja rekonstrukcija i proširenje.
Prema novom pravilniku za manifestacije od značaja za kulturu grada Beograda, o programu, finansiranju i sprovođenju manifestacija, odlučuje samo gradska vlast, što nezavisnim umetničkim kolektivima u potpunosti blokira pristup kulturnom životu i finansijskoj podršci glavnog grada, onemogućava im da stvaraju i budu vidljivi. U konkretnom slučaju Dana slobode, ovakva odluka onemogućava bilo kakve intervencije na programu, koje bi dodatno objasnile kontekst ili odmakle dalje od prikazivanja partizana i partizanki kao prevaziđenog fenomena koji postoji samo u starim filmovima.
Sudar dva oslobođenja
Osim kulturno-umetničkih sadržaja, manifestaciju čine i protokolarno polaganje venaca na značajne spomenike, uz obraćanje ambasadora zemalja saveznika u oba rata. Iako prvobitno osmišljeni kao jedina zvanična manifestacija koja čuva sećanje na 20. oktobar, od stogodišnice obeležavanja primirja u Prvom svetskom ratu, programu manifestacije pripojeni su i sadržaji koji bi trebalo da ožive i očuvaju sećanje na 1. novembar, dan kada je 1918. Beograd i zvanično ispratio poslednje austrougarske vojnike.
Ovakva vrsta relativizacije možda bi se i mogla smatrati dobronamernim slavljenjem „bivanja na ispravnoj strani istorije“, da zvanična istoriografija, zajedno sa vlašću, decenijama unazad ne radi temeljno i istrajno na brisanju antifašističkog nasleđa i zasluga partizanskih jedinica i narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije u oslobađanju i izgradnji države.
Revizija istorije Drugog svetskog rata počinje revizijom Prvog svetskog rata – u javnom diskursu Prvi svetski rat naziva se „Velikim ratom“, iako je taj termin prevaziđen onog trenutka kada je svet suočen sa novim oružanim sukobom koji je obrisao linije između fronta i pozadine i odneo milione života – oružjem, fabrikama smrti i zločinima protiv čovečnosti. Referišući na Prvi svetski rat kao na „veliki“, razmere i značaj Drugog svetskog rata se umanjuju, a prošlost prerađuje na način koji se uklapa u nacionalistički diskurs. Prvi svetski rat je za aktuelnu kulturu sećanja poželjniji, jer se percipira kao borba za nacionalno oslobođenje jednog malog naroda od okupacije, kao otpor imperiji u izuzetno teškim vojnim, političkim i socijalnim okolnostima.
Sa druge strane, istoriografija Drugog svetskog rata uključuje partizane, mobilizacijsku ulogu Komunističke partije Jugoslavije i ne samo antifašističku, već i klasnu borbu. Istorijski revizionizam već tri decenije teži da Drugi svetski rat uklopi u nacionalistički narativ, pre svega tezom o „dva antifašistička pokreta“ i rehabilitacijama četničkih kolaboracionista, što doprinosi „nacionalizaciji antifašizma“. Ovakva tendencija ne uočava se samo u rehabilitacijskim procesima, pravnim i društvenim, već i u selektivnoj kulturi sećanja na Drugi svetski rat koja se paralelno gradila. Kada se zasluge i spominju, one su ograničene na zasluge partizanskih jedinica iz Srbije, dok se ostatak narodnooslobodilačkog pokreta u potpunosti zanemaruje. Reč „partizani“ često biva zamenjena neutralnijom odrednicom „rodoljubi“ koja omogućava da se kolektivno pamćenje ogradi od ideološki neprihvatljivih elemenata i asocijacija na socijalizam i Jugoslaviju.
Osim ove vrste specifičnog uklapanja poželjnih elemenata u sliku o prošlosti, na oslobođenja u Drugom svetskom ratu neretko se referiše i kao na početak okupacije, dok se za kolaboracionističke zločine četnika i ljotićevaca pokazuje mnogo više tolerancije. Kada se antifašizam na ovaj način relativizuje, i odnos prema civilnim žrtvama posledično postaje selektivan – nacionalnost fašista – ratnih zločinaca posebno se ističe ukoliko to odgovara trenutnim političkim prilikama, a zanemaruje ukoliko treba očuvati postojeća savezništva i partnerstva.
Konačno, u poređenju sa Prvim svetskim ratom, onaj Drugi uvek biva predstavljen kao manje važan, jer je od samog početka manje nacionalan, s obzirom da su partizanski pokret činili pripadnici desetina etničkih grupacija. On ne pripada samo Srbiji i etničkim Srbima, već mnogo širem, jugoslovenskom kontekstu, koji zvaničnim nacionalističkim politikama nikako ne odgovara.
„Niko nije zaboravljen, ništa nije zaboravljeno“
Kao što je teorija o dva antifašistička pokreta zapravo revizionistički mit o samo jednom „antifašističkom“ pokretu – četničkom, tako i spajanje „dva dana slobode“ ide na štetu partizanima, narodnooslobodilačkoj vojsci i crvenoarmejcima koji su u izrazito teškim okolnostima oslobađali Beograd. Nerazumevanje istorijskog konteksta gradskih vlasti ogleda se u činjenici da su se oslobođenje Beograda 1918. i 1944. godine značajno razlikovali po dužini i težini borbi, strateškim okolnostima i broju žrtava.
Pred sam kraj Prvog svetskog rata, 1. novembra 1918. vojska Kraljevine Srbije, koja je rat završila bez kapitulacije i velike vojne i civilne žrtve, uz pomoć francuskih trupa, ušla je u Beograd. Ulazak u glavni grad i njegovo oslobođenje bili su deo proboja Solunskog fronta tako da je Prvoj armiji, na čelu sa Petrom Bojovićem, bilo omogućeno da bez većeg napora umaršira u Beograd. Nakon dva dana, 3. novembra, Austro-Ugarska monarhija je kao poslednja od pripadnica Centralnih sila na Balkanu – kapitulirala, a na Zapadnom frontu je rat završen 11. novembra potpisivanjem Primirja. Bitke koje su Prvoj armiji omogućile da umaršira u Beograd odigrale su se mnogo ranije, a vojsci je put do prestonice bio relativno čist.
Nekoliko decenija kasnije, u Drugom svetskom ratu, Beograd je oslobađan u periodu od 14. do 20. oktobra, a u borbama je učestvovalo oko 80 000 boraca i borkinja NOVJ i Crvene armije. Skoro 4000 njih dalo je svoje živote za slobodu glavnog grada – Beograd su oslobađali pripadnici NOVJ divizija iz Crne Gore, Sandžaka, Krajine, Like, Bosne, Slavonije, Srbije i Vojvodine. Nakon zauzimanja nemačke radio stanice, vest o oslobođenju Beograda objavila je Zora Žujić, partizanka sa Kozare. Od te 1944. do početka revizionističkih procesa, 20. oktobar slavljen je kao najveći praznik glavnog grada, dok sa 1. novembrom to nije slučaj. Oslobođenje Beograda u Prvom svetskom ratu prvi put je obeleženo deceniju kasnije, 1928. vojnom paradom koja je za funkciju imala jačanje legitimiteta vlasti kralja Aleksandra Karađorđevića i veličanje njegovih vojničkih sposobnosti.
Potreba da se dva nespojiva istorijska događaja obeležavaju na isti način, svedoči ne samo o izmišljanju tradicija i „mekom“ revizionizmu, već i o nemarnom odnosu države prema zaslugama boraca oba rata. Konačno, svedoči i o vrednovanju prošlosti vrednostima današnjice, postavljajući dva oružana sukoba koja su zauvek promenila paradigme i odnos prema životu i smrti u takmičarske pozicije.
U tom nadmetanju, Kajmakčalan je uvek važniji od Kozare. Partizanki i partizana Beograd se seća samo jednog dana u godini, 20. oktobra, kada gradske i državne vlasti polažu vence i drže govore o slavnoj pobedi, često i zaboravljajući da pomenu ko je tačno pobedio. Ostalim danima, Beograd ima sve manje ulica koje nose naziv po brigadama i narodnim herojima, dok se iza zatvorenih vrata sudnica i učionica neometano odvija revizija istorije.
