U godini obeležavanja dvestote godišnjice od rođenja Fridriha Engelsa, pomalo je tužno što prvo pitanje koje moramo postaviti jeste ono o aktuelnosti njegovog širokog opusa. Ta situacija daje i određenu slobodu u pisanju, da se možete prepustiti čitanju tema koje danas spadaju u akademsku egzotiku. Jedno od takvih je svakako i „seljačko pitanje“, koje sam imao prilike da istražujem za zbornik radova „200 godina Friedricha Engelsa”, koji je na Englesov rođendan objavio zagrebački izdavač Durieux.
Engels je pred kraj života pokušao da razmrsi odnos klasne svesti i uslova egzistencije sitnog seljaka, sociološki gledano najbrojnije klase 19. veka. Egzotika „seljačkog pitanja“ leži u zbrci između onoga što je deo istorijskog konteksta u kom Engels piše i toga šta je vrednost samog tog istraživanja. Radi se o pitanju klasne svesti najbrojnijeg društvenog sloja, što su u sociološkom kontekstu kasnog 19. veka oni koji poseduju privatnu imovinu ograničenu na kuću, okućnicu i parče zemlje koje obrađuju. Danas sitni seljaci nisu najbrojnija klasa, jer je urbanizacija učinila svoje. Ipak, suočavamo se sa istim problemom: zašto najbrojnija klasa i dalje nema klasnu svest o radničkom identitetu i solidarnosti?
U političkom smislu, to pitanje se dâ prevesti na poznati problem o višedecenijskoj krizi levice, odnosno svodi se na pitanje zašto najbrojnija klasa uporno bira desne političke opcije? Vrednost i aktuelnost „seljačkog pitanja“ leži u tome što nam daje mogući odgovor kako je došlo do propasti levice u postkomunističkim zemljama, u kojima po pravilu pobedu na izborima odnose nacionalističke i, u poslednjih deset godina, desno-populističke opcije. Sva snaga Engelsovog argumenta danas je desno. Ukratko: najbrojnija klasa opredeljuje se za desne političare jer se uslovi egzistencije nisu suštinski promenili u odnosu na period ranog socijalizma.
Engelsovi zaključci o najbrojnijoj klasi govore dosta o glasačkim navikama danas. Ako pogledamo ista ona evropska društva kojima se Engels bavio u „O seljačkom pitanju”, to su ona koja danas imaju socijalističku prošlost. U njima politikolozi danas postavljaju pitanja zašto je demokratija defektna, populizam u usponu, ljudska prava u padu, vladavina prava u rasulu, a radnička sudbina u rukama neoliberalnih interesa? U nalaženju odgovora se luta jer se postavlja pogrešno pitanje: nije pitanje zašto se demokratija nije primila, već zašto je socijalizam u ovim zemljama propao? Odgovor na to pitanje rasvetljava put do odgovora o manjkavosti demokratije i nepravednosti ekonomskih odnosa u postkomunističkim društvima.
Kako bi teza bila bliža, vratimo se na Marksovo i Engelsovo viđenje sitnog seljaka. Marksovo prvo ozbiljnije bavljenje seljačkim pitanjem je u „18. brimeru Luja Bonaparte“. Na primeru propasti revolucije iz 1848, on odbacuje seljake kao revolucionarni subjekt, smatrajući da je sitni seljak zanavek korumpiran svojinskim odnosima, i da dalje od svoje njive i štale ne vidi. Sitni seljak, u Marksovoj viziji, nema nit za revoluciju.
Fridrih Engels se u ovom pitanju udaljava od Marksa. Iako su se njegovi zaključci u prvo vreme poklapali sa onim iz „Brimera”,s vremenom je uvideo da su uslovi egzistencije sitnog seljaka dvostruko određeni, kako ekonomski, tako i kulturno. Taj zaključak Engels izvodi iz tzv. irskog pitanja. Mladi Engels živeo je i radio u Mančesteru, u to vreme poznatom i kao „mala Irska“. Kao praktikant u fabrici pamuka svog oca, imao je bliske prijatelje s pauperima Ircima, gostovao u njihovim straćarama i iz prve ruke video teške uslove života. I pored toga što su se savršeno uklapali u pojam proleterijata, Irci nikako nisu mogli da steknu klasnu svest.
S vremenom, Engels uočava da je kod Iraca pitanje ekonomske egzistencije više nacionalno a manje socijalno pitanje. Irci u Mančesteru, bez obzira na to što su radili u fabričkim halama Mančestera, nisu sanjali o samoupravi u tim fabrikama, već da se vrate idiličnom seoskom životu Irske. Takve ideje nisu revolucionarne, već romantičarske. Poređenjem s drugim dominantno agrikulturniim društvima, od kojih se manje-više sva nalazi istočno od Elbe i u dunavskom slivu, Engels dolazi do izuzetnog zaključka: „seljačko pitanje“ nije samo problem svojine, ono je i kulturni problem.
Socijalni uslovi egzistencije sitnog seljaka umnogome zavise od kulturnih uslova, tačnije apatije kojoj je seljak podložan. Razjedinjenost, lišenost osećaja za kolektivno dobro, nemaština, zaduživanje kod zelenaša, trka s kapitalističko-tehnološkom modernizacijom i mehanizacijom, sva ta egzistencijalna teskoba navodi sitne seljake da razvijaju političku kulturu lišenu participacije, angažmana, direktne akcije, svega nužnog za socijalističku revoluciju. Agitacija komunističke (kao i socijaldemokratske) partije koja poziva na jedinstvo i solidarnost nije dala rezultate, jer sitni seljaci, ekonomskim jezikom rečeno, nisu u stanju da diskontuju budućnost, da razmišljaju o plodovima koje radikalni rizik donosi. Drugim rečima, braneći svoju imovinu kao najvišu vrednost, sitni seljak ne vidi da je u dužničkom ropstvu. To je direktna posledica kulturne predodređenosti uslova egzistencije sitnog seljaka, okrenutosti ka sebi i zadovoljenju neposrednih potreba.
Da bi im kompenzovali ekonomsko beznađe, a oslanjajući se na kulturnu predodređenost, autoritarni političari gurnuli su sitne seljake ka snažnom romantizovanju prošlosti. Prateći Marksa, Engels potvrđuje da je dovoljno da se pojavi neki demagogkoji uzdigne seljaka na nivo građanina,pod legitimacijom da su carstva izgrađena na plećima seljaka, i lažno jedinstvo se stvara. Ne jedinstvo oko teških uslova egzistencije drugih seljaka, ne empatija koja je preduslov za delanje ka promenama, već jedinstvo naroda kroz lidera, jedinstvo u demagogiji i u autokratiji. Jedinstvo u svemu što uporno sapliće socijalizam, a jača desnicu.
Seljačko pitanje u savremenom kontekstu
Toliko o istorijskom kontekstu. Pogledajmo sada gde su danas društva o kojima Engels piše u „O seljačkom pitanju“. Svako od njih je pre socijalističkog perioda bilo agrarno. Izuzetak je Češka, jedini primer gde demokratija pokazuje trend rasta (ili makar održava stabilnost). U ostalim postkomunističkim društvima, demokratija kao vladavina političke reprezentacije, odnosno vladavina prava, više se pokazala kao izlet nego kao trend, a nacionalističke i populističke vođe su pervertirale ideju o slobodnoj zajednici. Najjača uporišta desnog populizma upravo su u društvima s jakim agrarnim nasleđem: Poljskoj, Mađarskoj, Ukrajini, Srbiji. Čak i u istočnim delovima Nemačke, koja takođe gaji agrarnu tradiciju, jača desno populistička Alternativa za Nemačku, uzimajući glasače socijaldemokratama. Po pravilu, skoro svako istraživanje u poslednjih trideset godina potvrđuje da za desnicu glasaju oni iz najbrojnije klase: osiromašeni, nižeg ili srednjeg obrazovanja, apatični, razjedinjeni, orijentisani ka prošlosti, skeptični ka trendovima modernizacije.
Zašto je socijalizam propao, a levica je u krizi? Engels viče kroz vekove: jer ne uspeva da integriše najbrojniju klasu! Ta klasa nikada nije pripadala radnicima. Socijalizam se uporno obraća budućoj najbrojnijoj klasi, klasi proletera i proleterki, a ignoriše društvene činjenice. To je greška koju su svi socijalistički poreci učinili, i na kraju platili krahom. Uzmimo SFRJ za primer. Savez komunista je početkom 1980-ih brojao oko dva miliona članova. U toj strukturi je oko 4% bilo agrarnog članstva. Ako se uzme u obzir da je SFRJ imala oko dvadeset miliona stanovnika, to će reći da je zanemarljiv broj sitnih seljaka (a drugih nije bilo) bio integrisan u strukture SKJ, zvaničnog ideološkog aparata. Svakako, mediji, škole, praznici, zakoni i slično, imali su socijalizatorsku ulogu, ali ne i revolucionarnu. Jedino je organizovana partijska struktura mogla da širi ideju o klasnoj svesti radnika i radnica. Projekti urbanizacije, industrijalizacije i elektrifikacije učinili su da se egzistencijalni položaj seljaka izmeni, tako da se o Marksovim krompirima više nije moglo govoriti. Ali o Englesovim apatičnim seljacima svakako jeste!
Kako je Džefri Goldfabr slikovito napisao, tradicija je preživela za kuhinjskim stolom. Umesto snova o sredstvima za proizvodnju u rukama radnika, najbrojnija klasa je prepričavala priče o seljačkim kraljevinama, onim od pre nekoliko decenija, ili nekoliko vekova. Pričala je o naciji, ne o komunizmu i samoupravljanju. Čitajući ponovo Engelsa, dolazimo do zaključka da je jedan od važnih razloga za propast socijalizma i taj što se apatični romantičarski mentalitet najbrojnije klase nije promenio. Levica je u krizi jer i dalje ne shvata da prvo mora da demistifikuje prošlost, pre nego što obeća budućnost. Dokle god je tako, desnica će biti opcija najbrojnije klase, što je najvažniji zaključak koji se može izvući nakon ponovnog čitanja Engelsa.
