Petnaesti maj ipak nije bio uspostavljen kao praznik u socijalističkoj Jugoslaviji, već se proslavljao Deveti maj u vidu vojnih parada Jugoslovenske narodne armije (JNA). Prva takva parada je održana 1947. godine, a kako se uporedo sa tim datumom na isti način obeležavao i Prvi maj, onda je tokom 1965. godine iz ekonomskih razloga odlučeno da se parade održavaju svake pete godine isključivo povodom Dana pobede. Posle toga su održane još četiri parade, od kojih je poslednja bila 1985. godine.1
No, 80 godina nakon završetka Drugog svetskog rata, nameće se ključno pitanje – kako su se države na postjugoslovenskom prostoru, u prvom redu Srbija i Hrvatska, odrekle tekovina antifašističke borbe i socijalističke revolucije? Ovo pitanje je važno, jer se Dan pobede i dalje obeležava, ali u mnogo drukčijim okolnostima, kada su istorijski revizionizam i demonizacija socijalističke Jugoslavije odigrali važnu ulogu u restauraciji i legitimizaciji kapitalističkog sistema.
Revizionizam na zalasku jugoslovenske države
S obzirom da je socijalistička Jugoslavija nastala nakon pobede partizanskog pokreta u ratu, kultura sećanja je podrazumevala upravo antifašizam i Narodnooslobodilačku borbu (NOB). Ta dva aspekta bila su dominantna u socijalističkoj istoriografiji, udžbenicima, spomeničkoj kulturi, kao i u popularnoj kulturi. Ona je bila diktirana odozgo, te su neke – uslovno rečeno – „problematične“ teme bile delimično otvarane ili se nikako nisu potezale. Kako navodi istoričarka Jelena Đureinović u svojoj studiji The Politics of Memory of the Second World War in Contemporary Serbia: Collaboration, Resistance and Retribution (Politika sećanja na Drugi svetski rat u savremenoj Srbiji: kolaboracija, otpor i odmazda): „Drugi aspekti rata, poput unutrašnjih jugoslovenskih sukoba, Holokausta ili genocida nad Romima nisu bili relevantni za hegemonističke diskurse.“
U zvaničnom narativu svakako nije bilo mesta za nacionalističke predstave rata, jer se negovalo socijalističko jugoslovenstvo, tj. koncept „bratstva i jedinstva“. Uprkos tome, u Jugoslaviji je tokom šezdesetih godina došlo do buđenja nacionalizma, pa se javio otpor prema kulturi sećanja. Doduše, zabeleženo je da je još 1952. godine održana prva komemoracija u Blajburgu u organizaciji bivših oficira Nezavisne Države Hrvatske (NDH), nakon čega se tradicionalno svake godine obeležavalo sećanje na ubijene pripadnike kvislinških formacija. Iako je ta komemoracija bila pod nadzorom jugoslovenske obaveštajne službe i austrijske policije, ona nikada nije bila u potpunosti zabranjena.
Ipak, eksplozija nacionalizma u Jugoslaviji dogodila se tokom osamdesetih godina, posle smrti Josipa Broza Tita. Ona je uticala na pojavu nacionalnih tumačenja istorije i istoriografija pisanih iz perspektive pojedinačnih republika, dok je jugoslovenska dimenzija sve više gubila na značaju. Samim tim, proces dezintegracije zvanične kulture sećanja tekao je uporedo sa dezintegracijom jugoslovenske države i društva. Primera radi, u Srbiji su intelektualci propagirali narativ o Srbima koji su bili žrtve socijalističkog režma, tj. zabijanju „noža u leđa“ srpskoj naciji od strane komunista.
Čak su i istoričari poput Branka Petranovića poklekli pred tada novim i pogubnim trendovima. Godine 1983. Petranović u knjizi Revolucija i kontrarevolucija u Jugoslaviji četnike generala Dragoljuba Mihailovića označava kao nosioce otpora okupaciji, nazivajući ih „antifašističkim građanskim snagama“. Imajući u vidu da je Petranović bio aktivan u visokim partijskim forumima Saveza komunista Jugoslavije (SKJ) zaduženim za istoriju partije i države, teza o četničkom antifašizmu nesumnjivo je revizionistička.
Još ekstremniji slučaj dogodio se 1985. godine, kada je istoričar Veselin Đuretić objavio dvotomnu knjigu Saveznici i jugoslovenska ratna drama. Premda nije koristio nove izvore, Đuretić je bio izrazito subjektivan u odnosu na četnike, prikazujući ih u pozitivnom svetlu, dok su partizani opisani kao snaga koja nije vodila računa o patnji i represalijama nad Srbima, jer su bili isključivo fokusirani na revoluciju. Zbog stavova iznetih u knjizi, Đuretić je izbačen iz Saveza komunista, ali je istoriografija svakako pretrpela ozbiljnu štetu.
Možda je najzanimljiviji i najopasniji primer Franje Tuđmana, hrvatskog političara, general-majora JNA i istoričara. Iako je bio učesnik NOB-a, Tuđman je tokom šezdesetih godina postao nacionalista, što se ogledalo i u njegovim radovima. Kulminacija je usledila sa objavljivanjem zloglasne knjige Bespuća povijesne zbiljnosti: rasprava o povijesti i filozofiji zlosilja 1989. godine, u kojoj Tuđman citira veoma problematične izvore iz koncentracionog logora Jasenovac, a koji tvrde da su Jevreji delimično upravljali logorom, pri čemu u potpunosti zanemaruje svedočanstva o solidarnosti većine jevrejskih zatočenika sa drugim zatvorenicima. Uz to, Tuđman u revizionističkom maniru smanjuje brojke stradalih u Jasenovcu, obračunavajući se na taj način sa srpskim nacionalistima. Kao odgovor na Bespuća, srpski istoričar Vasilije Krestić iznosi tezu da se kod Hrvata genocidnost „ukorenila u svest mnogih generacija“ i da se koreni zločina nad Srbima mogu pratiti unazad sve do 16. i 17. veka. Sveukupno gledano, duh iz boce je pušten – revolucionarne snage su doživele poraz, a nacionalisti su imali glavnu reč.
„Vesele devedesete“ i normalizacija poraženih
Ratovi devedesetih godina na prostoru umiruće Jugoslavije bili su idealna prilika da se razgrabi i privatizuje sve ono što je izgrađeno u doba socijalizma i da se brzo stekne kapital. Ti ratovi su bili anahrona i tragična rekonstrukcija Drugog svetskog rata – hrvatske vlasti predstavljene su kao ustaške od strane režima Slobodana Miloševića, dok je Tuđmanov režim srpsku vlast označio kao četničku. Šta možemo reći o predstavama istorije Drugog svetskog rata u tom periodu?
Što se tiče Srbije, Miloševićev režim je istovremeno osuđivao i tolerisao antikomunizam tadašnje opozicije koji se kretao od krajnje desnog do liberalnog. Razlog zašto je osuđivao antikomunizam jeste pozivanje na tekovine NOB-a radi održavanja na vlasti, pošto je Socijalistička partija Srbije (SPS) sebe smatrala legitimnim nastavljačem tradicije partizanskog pokreta i socijalističke Jugoslavije, premda je Milošević bio jedan od ključnih aktera u procesu restauracije kapitalizma.
S druge strane, Miloševićevo tolerisanje antikomunističke opozicije bilo je sasvim u skladu sa nacionalističkom histerijom, pa su tako poražene snage – pre svega četnici – bili normalizovani. Samo jedan podatak može da posluži kao ilustracija tadašnje društvene i političke atmosfere: otkrivanje spomenika generalu Mihailoviću na Ravnoj gori 1992. godine. Valja takođe pomenuti i veliku sramotu da je predsednik kvislinške vlade general Milan Nedić 1993. godine ubačen u spisak 100 najznamenitijih Srba koji je sastavila Srpska akademija nauka i umetnosti.
U Hrvatskoj je tokom devedesetih godina izvršen radikalniji obračun sa socijalističkim nasleđem – vandalizovani su spomenici (od 1990. do 2000. godine je srušeno, oštećeno i uklonjeno 2.964 spomen obeležja), a ulice su preimenovane i date poznatim ličnostima iz hrvatske istorije (primera radi, ustaški ideolog Mile Budak je dobio ulicu u Splitu). Normalizacija poraženih snaga ogleda se u kontroverznom Tuđmanovom planu iz 1995. godine o mešanju posmrtnih ostataka ustaša i žrtava jasenovačkog logora na mestu samog logora smrti. Taj plan nije originalno bio Tuđmanov.
On je dobio ideju od španskog diktatora Fransiska Franka (Francisco Franco), koji je dao da se u „Dolini palih“ – najvećoj masovnoj grobnici u Španiji – pokopa više od 33.000 ljudi koji su sa obe strane stradali u građanskom ratu od 1936 do 1939. godine. Ipak, Tuđman je pod pritiskom kritičkih glasova iz Sjedinjenih Američkih Država odlučio da povuče plan. Njegova vizija Hrvatske podrazumevala je isticanje isključivo pozitivnih aspekata fašizma i komunizma, naročito kada je reč o izgradnji hrvatske države. Uz to, antifašizam je imao nacionalni predznak, pa su tako Hrvati bili najveći antifašisti, dok su Srbi percipirani kao zločinci.
Novo vreme – stari problemi
Nakon pada Miloševića 2000. godine, antikomunizam je dobio novi zamah za vreme „demokratskih“ vlasti. Ukinuti su praznici iz socijalističkog perioda, izjednačeni su pripadnici partizanskog i četničkog pokreta, ulice su date poznatim ličnostima iz srpske istorije. Težilo se „nacionalnom pomirenju“, čime je trebalo „okončati bratoubilački i građanski rat“. Četnici su prikazani kao žrtve komunizma, pa su tako „očišćeni“ od zločina koje su počinili u različitim delovima okupirane Jugoslavije. General Mihailović je prikazan kao mučenik i kao takav je sudski rehabilitovan 2015. godine, a 2023. godine mu je podignut i „privatni“ spomenik u centru Beograda.
U zavisnosti od situacije, aktuelna vlast Srpske napredne stranke (SNS) se služi antifašizmom, ali na Tuđmanov i Miloševićev način – putem etnifikacije. Po tom ključu, Srbi su bili najveći antifašisti u Drugom svetskom ratu i oni su podneli najveće žrtve. No, tokom svečane proslave Dana pobede 2021. godine izvođene su ljotićevske koračnice, što je izazvalo veliki skandal u javnosti. Opet, ni to nije slučajno, jer današnja Srbija baštini nasleđe izdaje i kolaboracije, a odbacuje one koji su se aktivno borili protiv okupacije. Stoga ne treba da iznenađuje „patriotska“ politika predsednika Srbije koji rasprodaje komad po komad zemlje različitim multinacionalnim kompanijama, držeći ovu zemlju u zavisnom položaju.
Ono što je mučno i licemerno u celoj priči jeste pozicija vlasti koja koristi žrtve Jasenovca i genocida nad Srbima u NDH zarad skupljanja političkih poena, a koja na drugoj strani učestvuje u sprovođenju genocida u Gazi pomažući Izrael izvozom naoružanja. Kako je pokazalo nedavno istraživanje BIRN-a i izraelskog lista Haaretz, vrednost srpskog izvoza naoružanja Izraelu porasla je sa 1,4 miliona evra u 2023. na 42,3 miliona u 2024. godini. Veze Srbije i Izraela su duboke, a kada je reč o istoriografiji, valja pomenuti i angažovanje izraelskog istoričara Gideona Grajfa (Gideon Greif), čija je knjiga Jasenovac – Aušvic Balkana bila veoma zapažena, ali ne i inovativna u pogledu rezultata istraživanja.
U današnjoj Hrvatskoj vlasti negiraju genocid nad Srbima u NDH, istovremeno se ograđujući i od socijalističkog nasleđa. Godine 2006. doneta je Deklaracija o osudi zločina počinjenih tokom totalitarnog komunističkog poretka u Hrvatskoj od 1945. do 1990. godine, što je u skladu sa Rezolucijom Saveta Evrope 1481 o potrebi međunarodne osude zločina totalitarnih komunističkih režima. Iako je temelj hrvatske državnosti prvo zasedanje Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Hrvatske 1943. godine, socijalizam je predstavljen kao ultimativno zlo. U javnosti je takođe od strane kvaziistoričara plasirana teza o tzv. tri Jasenovca. Prema toj tezi, Jasenovac je najpre bio ustaški logor do 1945. godine, zatim komunistički do 1948. godine, a do 1951. godine otvoren za protivnike socijalističke vlasti u Jugoslaviji. Nažalost, ovakvi narativi dobijaju državnu potporu, što dodatno doprinosi urušavanju ugleda akademske istoriografije.
Na kraju, gde se mi nalazimo 80 godina posle završetka Drugog svetskog rata? Ovom prilikom citiraćemo sociologa Todora Kuljića: „Neuzdržljivost u nacionalnom jadikovanju nije samo obrazac ukusa nego i planska politika patnje koja nameće kriterije solidarnosti. Nacionalizam je popustljivost prema slabostima vlastite grupe, zanos usidren u bezdanima nacionalnog identiteta koji stiče manje ili više ekstatične izraze kadre da aktiviraju ostatke prošlog u biću. Danas se neprijatelj pretežno gleda kroz bifokalne naočare konfesije koja obećava onostrano spasenje i nacije kao zajednice drugačijeg porekla, kulture i krvi. Kroz ove naočari stvarnost izgleda sasvim drugačije nego kada se gleda kroz naočare koje imaju antifašističku dioptriju.“
Šta nam je činiti? Jedino rešenje je borba, što smo već jednom prilikom izneli: „Stoga, budućnost koja nam predstoji nije nimalo svetla, ali protiv kapitalizma, nacionalizma, šovinizma i fašizma treba se izboriti svim mogućim sredstvima, a pre svega znanjem i intelektualnim poštenjem.“
1 Jedino nije bila održana parada povodom Dana pobede 1980. godine zbog smrti Josipa Broza Tita.
