Ove godine se obeležava stogodišnjica od osnivanja Komunističke partije Jugoslavije. Specifična unutrašnja organizacija, povezivanje sa lokalnim problemima, iskustvo vojno-političkog organizovanja tokom Španskog rata, kao i praktikovanje emancipatorskih društvenih i političkih odnosa činili su KPJ jedinim relevantnim političkim faktorom u borbi protiv okupatora i fašizma.
Početkom maja 1941. godine, u Zagrebu je održano savetovanje Centralnog komiteta (CK) Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), u istoriografiji poznato kao „majsko savetovanje“. U glavnom gradu tadašnje Nezavisne Države Hrvatske, članovi CK su razgovarali i doneli odluku o zadacima partije u situaciji nastaloj kao posledica aprilskog rata.
Bio je to početak organizovanog otpora koji će mesec dana kasnije, nakon nemačkog napada na Sovjetski Savez, postati oružana borba za oslobođenje i revoluciju. KPJ je tada imala, po nekim procenama, oko 12.000 članova, a Savez komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ) oko 30.000; četiri godine kasnije, nakon krvavog rata protiv višestruko brojnijeg neprijatelja i nakon ogromnih gubitaka, ta ista partija će biti na čelu vojske od 800.000 boraca, u novoj socijalističkoj zemlji, sa statusom pobednika i važnom međunarodnom pozicijom koju će sačuvati sve do 1990. godine.
Kako se to desilo? Postoje mnoge interpretacije i činjenice kojima bi se taj put mogao objasniti, ali četiri elementa su ipak ključna za razumevanje toka događaja.
Unutrašnja organizacija KPJ
Ne treba se plašiti nikakvog terora i progona. Mi smo na to navikli; progonili su nas svi režimi u toku ovih 20 godina, ali radnička klasa na čelu sa svojom avangardom – Komunističkom partijom postala je još jača… (Prvi ratni proglas narodima Jugoslavije, 15. aprila 1941)
Na kongresu 1919. godine u Beogradu, osnovana je Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista), čiji će delegati na sledećem kongresu u Vukovaru većinom glasati za promenu imena stranke u Komunistička partija Jugoslavije i za revolucionarnu borbu protiv kapitalizma, u duhu Oktobarske revolucije. Krajem decembra iste godine, KPJ i sve povezane organizacije biće zabranjene vladinim dekretom poznatim kao „Obznana“. U tom trenutku partija je brojala oko 65.000 članova, i tokom prolećnih i letnjih opštinskih izbora širom Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca osvojila je veliki broj gradova i sela, među kojima Beograd, Zagreb, Skoplje.
Nakon prvog perioda nejasne i nejedinstvene reakcije, na Drugoj zemaljskoj konferenciji KPJ, održanoj maja 1923. godine u Beču, delegati su doneli ključne odluke za dalji rad u ilegali, koje će se pokazati kao izuzetno važne i dvadesetak godina kasnije, tokom Narodnooslobodilačke borbe.
Pre svega, taj trenutak je predstavio početak prave boljševizacije partije, odnosno stvaranja jezgra školovanog kadra, koji će voditi i organizovati borbu u duhu demokratskog centralizma; drugo, odlučeno je formiranje ćelija unutar postojećih sindikata; treće, počeo je intenzivan rad na selu i, dakle, bavljenje agrarnim pitanjem. Te smernice će biti potvrđene i proširene tokom narednih konferencija, na primer odlukom o uspostavljanju i radu ćelija u preduzećima i fabrikama.
Bez obzira na politički program, na razlike između desne i leve frakcije, na ulogu Kominterne i na period obračunavanja unutar KPJ pod Staljinovim okriljem, navika na rad u ilegali i u malim ćelijama nakon 1941. godine pokazala se kao adut u borbi protiv nacističkih i kolaboracionističkih snaga, ali i za funkcionisanje i širenje partijskih aktivnosti.
U gradovima, omladinci su pripremali i izvršavali sabotaže i atentate; štampane su novine i propagandni materijal; male i kasnije veće jedinice imale su izrazito politički karakter i predstavljale su se narodu ne samo kao vojnici, nego i kao nosioci novog političkog projekta baziranog na slobodi, ali i na bratstvu i jedinstvu, na jednakosti, na solidarnosti. Stroga disciplina unutar KPJ, nastala između ostalog kao nužnost za preživljavanje u godinama progona i hapšenja pre izbijanja rata, osiguravala je permanentno obnavljanje kadra uprkos stalnim provalama i streljanjima tokom rata.
Lokalna pitanja i opštenarodna borba
Vi ste bili pobeđeni u ratu, ali niste pokoreni. Slavne tradicije borbi za pravdu i slobodu vaših dedova ne smeju biti zaboravljene. Sada je vreme da pokažete da ste dostojni potomci svojih slavnih predaka… (Proglas CK KPJ narodima Jugoslavije, 12. jula 1941)
Tokom prvih diskusija nakon „Obznane“, unutar KPJ pojavili su se razni predlozi o tome kako delovati u ilegali, odnosno kako proširiti krug članova i simpatizera. Kako bi privukli što više ljudi, a u nemogućnosti otvorenog političkog rada, osnivana su kulturna i sportska društva, studentski pokret, kao i novine, unutar kojih će se se širiti komunistička načela.
Jedan od najboljih primera biće upravo Revolucionarni studentski pokret, osnovan tokom dvadesetih godina na Beogradskom univerzitetu, borio se na početku za poboljšanje položaja studenata, da bi tridesetih postao jedan od glavnih aktera u borbi protiv režima u Kraljevini i fašističkih organizacija (ZBOR pre svega); istovremeno su predvodili demonstracije i štrajkove, širili komunističke ideje, podržavali republikance u ratu u Španiji. Mnogi članovi tog pokreta priključiće se NOB-u 1941. godine.
Strategija je bila, dakle, koristiti određena pitanja i određene potrebe u društvu – u ovom slučaju zahtevi studenata i studentkinja za poboljšanje uslova – kako bi se predstavile revolucionarne ideje, kao i neophodnost za rušenje kapitalističkog sistema i zaustavljanje fašizma. Za vreme Drugog svetskog rata, ta strategija pokazaće se kao jedan od ključnih načina za pridobijanje podrške širih narodnih masa.
U tom smislu, pozivanje na borbu protiv okupatora podsećalo je na ranija pozivanja u borbu protiv Turaka, Nemaca, Bugara, za vreme balkanskih ratova i Prvog svetskog rata. Svi su znali za te borbe, mnogima su članovi porodice učestvovali u njima, i ponovo osetili taj slobodarski duh u cilju odbrane napadnute otadžbine.
Sa druge strane, širenje ustanka se tesno vezuje za lokalna pitanja. Kada je 27. jula 1941. godine izbio ustanak u Srbu, datum koji će se kasnije obeležavati kao Dan ustanka naroda Hrvatske, KPJ je imala na terenu relativno mali broj članova – oko 240 u celoj Lici, a tek tridesetak u kraju gde će izbiti ustanak. Komunisti su stali na čelo ustanka: narod, Srbi koji su već uveliko bili žrtve genocidnih mera ustaškog režima, ustali su uz KPJ, jer je za njih borba bila jedini način da prežive, a KPJ jedina organizovana grupa koja je beskompromisno prihvatila da tu borbu predvodi.
Španski građanski rat: nezaobilazno iskustvo za vojno-političku organizaciju
Nemački fašizam teži da porobi čitav svet, da uništi sve kulturne tekovine čovečanstva, da uništi demokratiju i zavede najmračniji srednjovekovni režim, režim neznatne šake nemačkih barona i krupnih kapitalista, kojima bi morali da robuju svi narodi sveta, kao i nemački narod… (Proglas CK KPJ, 25. jula 1941)
Jedan od vođa ustanka u Srbu, Marko Orešković Krntija, bio je član Komunističke partije od 1927. godine, a njenog Centralnog komiteta od 1940. Više puta hapšen, uvek angažovan u sindikalnim borbama, 1936. godine priključio se Internacionalnim brigadama, koje su se u Španiji borile na strani Republike protiv fašizma.
Sa Oreškovićem, u Španiji se borilo oko 1.700 Jugoslovena, među kojima mnogi komunisti. Mnogi su poginuli, ali oni koji su se vratili doneli su sa sobom izuzetno važno iskustvo u organizovanju borbe. Partizanske grupe podeljene su po četama i odredima, komandanti su imali vojničko iskustvo, a uz njih su postavljani politički komesari, isključivo komunisti.
Sposobnost „španskih boraca“ da organizuju borbu i regrutuju nove borce bila je noćna mora okupatora i kolaboracionista: u okupiranom Beogradu, nakon nemačkog napada na Sovjetski Savez, formiran je logor na Banjici za španske borce i komuniste, a već početkom jula 1941. godine su Gestapo i kolaboracionistička policija sproveli prva masovna hapšenja.
Iskustvo iz Španije biće dragoceno i kasnije, kada od partizanskih grupa budu formirane velike vojne formacije (brigade, divizije, korpusi), i konačno Narodnooslobodilačka vojska. Osnivanje Prve proleterske brigade, 21. decembra 1941. godine u Rudom, značilo je upravo to: formiranje organizovane vojske koja će na kraju rata brojati 800.000 boraca. Jugoslovenski partizani, veoma slabo pomognuti od saveznika, uspeli su u tome zahvaljujući radu KPJ i iskustvu španskih boraca.
Novi, dotad neviđeni predlozi narodu
Narodnooslobodilački odbori jesu borbeni organi koji služe narodnooslobodilačkoj borbi. NOO-i nisu i ne smiju biti organi pojedinih političkih stranaka i organizacija. Oni se biraju demokratskim putem. U njih treba da uđu, bez obzira na svoje političko uvjerenje, vjeru i narodnost, svi oni čestiti rodoljubi koji su primjerom i na djelu pokazali da su dobri sinovi svoga naroda… (Fočanski propisi, februar 1942. godine)
U jeku nacističkog osvajačkog plana, kada su nemačke jedinice marširale ka Moskvi i Staljingradu, jugoslovenski partizani su, uz početnu podršku nekoliko jedinica Jugoslovenske vojske u otadžbini (četnika), stvorili prvu oslobođenu teritoriju u porobljenoj Evropi. Odredi predvođeni Komunističkom partijom napali su i oslobodili Užice i okolne gradove i sela. Stvorena je Užička republika.
Stanovnici tih mesta osetili su snagu i odlučnost partizana da se beskompromisno bore protiv mnogobrojnog neprijatelja, ali su prvi put imali mogućnost da se upoznaju s revolucionarnom politikom KPJ, iako ona nije nikad bila, po odluci same partije, u prvom planu (borba za oslobođenje je bila na prvom mestu). Parola je bila „Slobodna, hleb, ogrev“: odmah nakon oslobođenja, septembra 1941. godine, uspostavljeni su narodnooslobodilački odbori, prvi organi vlasti sa zadatkom da organizuju novi društveni život na osnovu novih ekonomskih odnosa. Postojali su odseci za snabdevanje i proizvodnju, za kulturu i obrazovanje, za zdravstvo.
Uprkos njihovom kratkom trajanju (krajem novembra 1941. Nemci i kolaboracionisti reokupiraju Užice), predstavljali su primenu političkih načela KPJ. Ljudi su prvi put uvideli mogućnost da dobiju besplatno obrazovanje i zdravstvo za sve bez razlike, govorilo se o emancipaciji žena, o podeli zemlje, o ravnopravnosti među ljudima i nacijama, a naročito o novom društvenom uređenju bez eksploatacije, odnosno bez privatne svojine u rukama malobrojnih izrabljivača. Ljudi su osetili slobodu: od okupatora i od kapitalista, i počeli da postaju i sami nosioci tih ideja, za koje je vredelo boriti se.
Od tog trenutka, KPJ će na svakoj oslobođenoj teritoriji uvesti makar privremene narodnooslobodilačke odbore. Upravo iz tih embrionskih oblika državnosti buduće Jugoslavije nastaće, 26. novembra 1942. godine u Bihaću, Antifašističko veće narodnog oslobođenja Jugoslavije – AVNOJ: tokom njegovog drugog zasedanja u Jajcu, 29. novembra 1943. godine, doneta je odluka o stvaranju federativne (i socijalističke) Jugoslavije.
Umesto zaključka
Unutrašnja organizacija KPJ, sposobnost da se prepoznaju i iskoriste lokalna pitanja, iskustvo u ratu u Španiji 1936–1939. godine i emancipatorske politike novih vlasti predstavljaju četiri ključna elementa u razumevanju i odgovoru na pitanje – kako je moguće da malobrojna, zabranjena i progonjena partija uspe da oslobodi zemlju i uspostavi novo ekonomsko i društveno uređenje?
Činjenica da je KPJ imala nadnacionalnu politiku i da se svugde predstavljala kao jedini istinski borac protiv neprijatelja, ali i protiv tradicionalnih, nacionalističkih suprotstavljenih tabora, dozvolila joj je mogućnost da se od Slovenije do Makedonije kreće propovedajući iste temeljne principe i dokazujući da je upravo bratstvo i jedinstvo ne samo moguće nego jedino rešenje za sve. U tome je važnu ulogu sigurno odigrala i odanost Sovjetskom Savezu, odnosno saznanje da je negde ta revolucija već uspela i da je došlo vreme da se krene istim stopama.
Ne treba potcenjivati ni ulogu omladine u tom procesu: ogromna većina partizanskih boraca i vođa, od samog početka, bila je vrlo mlada (mnogi su došli direktno iz redova SKOJ-a). Godine 1941, Koča Popović je imao 33 godine, Ivo Lola Ribar 25, Edvard Kardelj 31, Boris Kidrič 29, Milovan Djilas 30, Aleksandar Ranković 32, Svetozar Vukmanović Tempo 29; sa 49 godina, Tito je bio među „najstarijim“ partizanima.
Njihova snaga bila je i snaga revolucije, što će se pokazati i kasnije, za vreme socijalističke Jugoslavije, na primer tokom poznatih omladinskih radnih akcija.
I na kraju, možda i najvažnija činjenica: nakon aprilskog rata 1941. godine, osim pojedinaca i za kratko vreme osim pripadnika uništene vojske Kraljevine Jugoslavije, niko nije hteo da predvodi borbu protiv okupatora i protiv fašizma, za razliku od Francuske, Poljske, Italije, Grčke, gde su stvoreni širi demokratski frontovi ili gde su predratne političke partije aktivno učestvovale u borbi, svaka sa svojom političkom pozadinom i vizijom za budućnost. Jedino je Komunistička partija Jugoslavije bezuslovno krenula u borbu protiv nemačkog giganta, koji je već stavio pod svoju čizmu skoro celu Evropu i marširao ka Moskvi. I na kraju, pobedila.
