Da je u Vojvodini više drveća, a manje njiva, bilo bi više prinosa. Kako je to moguće? Vrlo jednostavno, ako malo razmislimo.
Krošnje sprečavaju da vetar odnese najplodniji, površinski deo zemljišta gde mu mesto nije, u reke, kanale, jezera, naseljena mesta. Profesor Ratko Ristić je nedavno izneo procenu da bi njive davale čak 15-20% veće prinose ako bismo se u Vojvodini svega 1.5% obradivog zemljišta odrekli u korist šuma.
Takva računica pokazuje da je čuvanje i širenje šuma potrebno čak i ako ga ocenjujemo isključivo u odnosu na potrebe poljoprivrede, pa čak i logiku kapitala i imperativ ekonomskog rasta. Sa stanovišta održanja života u pokrajini, uključujući i ljudski, stvari su još jasnije: ako se u Vojvodini ne obnove šume, globalno otopljenje će od nje brže napraviti pravu-pravcatu pustinju.
Da se to ne bi desilo, mreža organizacija Pošumimo Vojvodinu radi na edukaciji javnosti i pokušava da utiče na nadležne da se pozabave sadnjom drveća u pokrajini. Zato su proteklih meseci u preko 30 gradova i opština, kao i putem interneta, sakupljali potpise za peticiju za izmene zakona koje bi doprinele pošumljavanju.
Peticiju kojom se zahteva da se Zakon o šumama, Zakon o poljoprivrednom zemljištu i Zakon o naknadama za korišćenje javnih dobara izmene tako da se osigura pošumljavanje Vojvodine, ali i drugih delova Srbije koji pate od istih problema, potpisalo je 14.600 građana: 13.200 „u papiru“ i 1.500 onlajn.
Sakupljanje potpisa je završeno 21. marta, na Međunarodni dan šuma. Iz mreže Pošumimo Vojvodinu najavljuju da će peticija uskoro biti uručena republičkoj i pokrajinskoj skupštini, kod čijih predsednika je tražen prijem.
„Problema ima mnogo više nego što smo izdvojili u ovoj peticiji“, komentariše za Mašinu Dejan Maksimović iz Ekološkog centra „Stanište“ iz Vršca, najangažovanija od četiri organizacije iz mreže koje su iznele peticiju.
Po njegovim rečima, istraživanja koja je mreža radila prethodnih godina su jasno pokazala da na donosioce odluka mora da se izvrši pritisak javnosti. Peticijom se zahteva i da pokrajina obezbedi učešće građana i stručne javnosti u odlučivanju o raspodeli sredstava za pošumljavanje iz postojećih fondova.
U trećini opština manje od 1% površine pod šumom, ali planova za pošumljavanje na lokalu nema
Postojeća situacija u Vojvodini je zabrinjavajuća. Pod šumama je u Vojvodini prosečno 7.1% površine, odnosno samo 140.000 hektara. U 14, odnosno čak trećini opština i gradova ona je ispod 1%, a najgore je u Vrbasu, Temerinu i Srbobranu. Pored svih pojavnih oblika legalne i nelegalne seče, drveće u Vojvodini ugrožava i izostanak aktivnosti na sađenju i obnavljanju šumskih ekosistema i vetrozaštitnih pojaseva.
Iz Pošumimo Vojvodinu skreću pažnju na to da Vojvodini u odnosu na standarde kojih se drže razvijene zemlje nedostaje više šume nego što je sada ima. Da bi pošumljenost Vojvodine trebalo da bude iznad 14% izraženo je i u Prostornom planu AP Vojvodine, po kom bi trebalo obnoviti i zasaditi 180.000 ha.
A da bi se pošumljavanje realizovalo, ono mora da se propiše i planovima nižeg reda, onima koje donose lokalne samouprave. Potrebno je i da se za to alociraju finansijska sredstva. Ni jedno ni drugo se – ukratko – ne dešava.
Ako krenemo od novca: deo sredstava opštinama može da obezbedi Fond za šume AP Vojvodine, a deo bi trebalo da namire iz naknada za seču šume. Ove naknade pokrajina i opštine naplaćuju za korišćenje šume i promenu namene šumskog zemljišta.
Primera radi, onaj ko seče šumu za nju plaća 3% od vrednosti posečenog drveta. Od toga 70% ide pokrajini (odnosno u pokrajinski Fond), a 30% opštini na čijoj je teritoriji šuma (i odatle u fondove lokalnih samouprava).
Takve naknade je proteklih godina ubiralo dve trećine opština, između 30 i 39. U periodu od 2014-2020. godine one su od prenamene zemljišta i seče šuma zaradile 337 miliona dinara, dok se u pokrajinski Fond slilo 755 miliona dinara.
„Koliko se novca naplati, toliko se i potroši, ali je struktura rashoda nepovoljna. Fond nenamenski troši oko dve trećine novca, a opštine skoro sav“, kaže Maksimović za Mašinu.
Ponovimo, „Zakonom je propisano da se novac od ovih naknada koristi kroz pokrajinski i lokalne fondove za šume“, kako se objašnjava na sajtu mreže. Da bi se to zaista i desilo, lokalna samouprava mora da napravi operativni plan pošumljavanja i godišnji program korišćenja sredstava iz naknade. Takve planove i programe prave doslovce jedna do tri opštine. Bez planova, sredstva za naknadu od seče šume koja se lokalnim samoupravama vrate troše se nenamenski, a lokalne samouprave ne mogu ni da konkurišu za sredstva iz pokrajinskog fonda.
Novac iz Fonda za šume AP Vojvodine se, umesto na sadnju, pretežno troši na izgradnju šumskih puteva. Kako su komentarisali za Danas, od 2016. godine je za četiri do sedam puta povećano ulaganje u šumske puteve, dok je ulaganje u pošumljavanje stalno sve manje. Tako 2016. za puteve potrošeno čak dve trećine novca iz fonda, da bi 2020. taj procenat skočio na neverovatnih 85%. Na pošumljavanje u međuvremenu odlazi oko 11%.
Od 45 opština u Vojvodini, šest nema prihoda od seče šume, osam ima vrlo male prihode, a 31 od seče šuma ima prihod sa kojim se može napraviti program pošumljavanja, detaljan je Maksimović. One u kojima nema prihoda u potpunosti su upućene na Fond.
Slaba vajda od lokalnih prostornih planova
Lokalni prostorni planovi za period do 2025-30 (koje opštine, za razliku od planova pošumljavanja, imaju) takođe nisu od velike koristi u ovom smislu, jer uglavnom predviđaju mizerna povećanja površine pod šumama.
„Lokalne samouprave koje su u prostornim planovima planirale povećanje površine pod šumama, činile su to na račun smanjenja površine državnog poljoprivrednog zemljišta. Ali se planirano u praksi ne sprovodi. Iako je ovo zemljište gotovo jedina površina na raspolaganju, ne postoji volja da se ono i izdvoji za pošumljavanje, jer se tako gube prihodi od zakupa. Zabeleženo je više slučajeva da opština odredi neku parcelu za pošumljavanje, a onda posle nekoliko godina istu površinu izda u zakup, pa zakupac sadnice preore ili uništi“, navode iz Pošumimo Vojvodinu.
Iz ove mreže naglašavaju da vojvođanske opštine i gradovi izbegavaju i da troše sredstva na podizanje poljozaštitnih pojaseva.
„Glavna prepreka pošumljavanju jeste to što niko ne želi da se odrekne poljoprivrednog zemljišta kao i nedostatak zemljišta na kojima će se saditi šume. Novčana sredstva nisu problem, jer u Pokrajinskom fondu za šume se već godinama kroz konkurse znatno više novca nudilo nego što je podeljeno. Problem su opštine koje ne apliciraju na konkursima jer nemaju gde da sade šume. Jedino opština Srbobran ima višegodišnji plan pošumljavanja”, objašnjavao je za Radio Novi Sad Dejan Maksimović.
Kako je 2020. situaciju sumirao Igor Mirović, predsednik Pokrajinske vlade, tokom obraćanja novinarima u Skupštini AP Vojvodine: „Značajan broj lokalnih samouprava na teritoriji Vojvodine nije sposoban da organizuje pošumljavanje, ili ih to uopšte ne zanima“.
Po rečima Dragane Arsić, dok je do 2000. godine je pošumljavano 2.500 ha godišnje, u proteklih osam godina opštine su „uspele“ da pošume jedva 1.500 ha. Iz mreže komentarišu da ćemo ovim tempom sadnje do optimalnog nivoa pošumljenosti stići za 1.500 godina.
Šta se zahteva peticijom?
Mreža Pošumimo Vojvodinu i potpisnici peticije se zalažu za to da Skupština Srbije izmenama Zakona o šumama obaveže opštine i gradove da izrade višegodišnje planove pošumljavanja na svojoj teritoriji, do određenog roka. Od republičkog parlamenta se zahteva i da izmenama Zakona o poljoprivrednom zemljištu obaveže opštine i gradove da izdvoje određeni procenat državnog poljoprivrednog zemljišta za podizanje vetrozaštitnih pojaseva i za pošumljavanje, u odgovarajućem kvalitetu, kao i sankciju ukoliko se ova obaveza ne ispuni.
Građani apeluju na rapubličku skupštinu da odnos rasporeda prihoda od zakupa državnog poljoprivrednog zemljišta između republičkog, pokrajinskog i lokalnih budžeta izmeni sa sa 30:30:40 na 10:50:40.
Oni traže i da se u Zakonu o naknadama za korišćenje javnih dobara ukine naknada za promenu namene poljoprivrednog zemljišta radi pošumljavanja. Kako objašnjavaju: „Na konkurs republičke Uprave za šume 2019. godine prijavili su se vlasnici zemljišta za besplatne sadnice za pošumljavanje na preko 100 hektara. Ugovori nisu potpisani, jer vlasnici nisu mogli da plate naknadu. Najčešće se radi o staračkim domaćinstvima koja zemljište ne mogu da obrađuju, zbog čega i žele da ga pošume“
Da bi se ovi zahtevi operacionalizovali, Skupština AP Vojvodine bi trebalo da nastupi kao predlagač izmena zakona. Od pokrajine se zahteva i da izmeni Odluke o obrazovanju Budžetskog fonda za šume AP Vojvodine.
Aktivisti i građani apeluju na nadležne i da u planovima definišu koje konkretne površine će se pošumiti i kojim vrstama, da bi se izbeglo da se, kao što se dešava, plantaže hibridnih topola koje „imaju strukturu ekosistema koliko i niz bandera duž ulice“ (kako se svojevremeno izrazio jedan novosadski ekolog) nađu u istoj kategoriji sa šumama. Oni zahtevaju da se definiše i ko će o šumama (zaista) brinuti i koliko će sadnja i održavanje šuma da košta.
Kampanja za izmenu zakona je deo projekta „Pošumimo Vojvodinu“ koji se realizuje u okviru Eko-sistem: Podrška reformama u zaštiti životne sredine koji sprovode Mladi istrazivaci Srbije, uz podršku Švedske. Projekat realizuju četiri članice mreže: nosilac projekta Ekološki centar Stanište, Pokret gorana Sombor Udruženje za zaštitu šuma i Udruženje ,,Zeleni most“. Sakupljanju potpisa se, pored članica mreže, pridružilo još desetak ekoloških organizacija, pojedinci kao i udruženja privrednika, pčelara, lovaca i planinara. Aktivisti su se zahvalili svim volonterima: „Divni primeri vašeg zalaganja za opšte dobro ohrabruju da još uvek postoji dovoljno građanske solidarnosti i aktivizma“.
