Uprkos velikom broju izraza neslaganja u medijima u poslednjih nekoliko dana i nedelja, radovi na rušenju se nastavljaju na mestu bivšeg nemačkog koncentracionog logora Staro Sajmište.
Rušenje Nemačkog paviljona i uklanjanje gornjeg dela prvobitne kule uprave koncentracionog logora služe samo u svrhu priključivanja na transportni sistem i povećanja profitabilnosti lokacije. Jer, na mestu Nemačkog paviljona je planiran put, a staru kulu treba da zameni kula sa panoramskim pogledom na Beogradsku tvrđavu i „Beograd na vodi“. Blok 18, koji se nalazi pored Bloka 17, čini urbanu celinu sa višemilionskim investicionim programom na drugoj strani Save, „Beogradom na vodi“. Područje je ekonomski atraktivno.
Srpska vlada ignoriše naučna saznanja
Pored politike rušenja i očiglednih ekonomskih interesa, ovde su važne još dve komponente: odsudstvo transparentnosti i ignorisanje naučnih indicija o mogućem postojanju masovnih grobnica.
Do danas nije objavljen nijedan plan koji daje informacije o rušenjima i novim zgradama koje planira Vlada Srbije. Osim toga, uprava memorijala i drugih udruženja ne žele da daju bilo kakve javne izjave o logoru i rukovanju njime. Da li ih je neko primorao na ćutanje?
Na otvaranju spomen-obeležja u julu 2022. godine, predsednik se predstavio kao stvarni i simbolični oslobodilac logora, želeći da istakne svoju ulogu u iniciranju početka sećanja na ovoj lokaciji, iako su prethodno država, civilno društvo i istraživači – koji su i sproveli prve forenzičke istrage na tom mestu – već organizovali komemoracije.
U prvim posleratnim godinama, paviljone i druge logorske zgrade je naseljavalo civilno stanovništvo (neki paviljoni se i dalje nalaze u istoj funkciji), korišćeni su kao umetnički ateljei ili kancelarije gradske uprave za izgradnju Novog Beograda.
Paralelno sa ovom svakodnevnom upotrebom logora, različiti akteri su u nekoliko navrata postavljali spomen-ploče i spomen-obeležja. Prva spomen-ploča je postavljena 1974. godine, a zatim je 1995. godine na obali Save podignut deset metara visok spomenik, na čijoj spomen-ploči nije navedeno stradanje jevrejskih žrtava.
Takođe su postojale brojne nevladine i naučne inicijative, kao što je sajt „Staro sajmište“. Profesor Jovan Bajford je 2011. godine napisao jednu od relevantnih knjiga o logoru. Bajfordovu je pratila knjiga nemačke umetnice i aktivistkinje Rene Redle, koja od devedesetih godina živi u Beogradu, i istoričara Milovana Pisarija „Mesta stradanja i antifašističke borbe u Beogradu 1941-44. Priručnik za grad“. Osim toga, izvedena je dokumentarna pozorišna predstava „Nevidljivi spomenici“ u renomiranom Bitef teatru u Beogradu 2015. godine.
Danas se ignorišu čak i rezultati prvih forenzičkih istraživanja iz 2012. godine koja ukazuju na tragove masovnih grobnica u blizini nedavno srušenog Nemačkog paviljona. U saradnji sa ScanLab-om i Grupom „Spomenik“, forenzički arheolog i profesorka Kerolajn Sterdi Kols (Caroline Sturdi Colls) je 2012. godine sprovela istraživanja lokacije koristeći metode skeniranja kako bi pronašla masovne grobnice ispod ili oko postojećih zgrada i njihovih stanovnika. Istraživanje je rađeno sa uvrenjem da komemoracija ne sme da bude u suprotnosti sa potrebama i interesima ljudi koji već duže vreme žive u zgradama ili na teritoriji bivšeg logora.
Snimci koje je napravila Sterdi Kols iz Centra za arheologiju Univerziteta Stafordšir potvrđuju podozrenje da se na mestu logora nalaze masovne grobnice.
Važno je da se imenuju sve grupe žrtava
Nekadašnji logor se nalazi na levoj obali Save, na teritoriji današnjeg novobeogradskog Bloka 17. Ovaj prostor je od 1937. godine bio mesto prvog Beogradskog sajma, a u zimu 1941. godine Gestapo ovde uspostavlja koncentracioni logor, koji je u prvoj fazi svog postojanja bio nazivan Jevrejski logor Zemun („Judenlager Semlin“), u kojem je bilo zatvoreno oko 7.000 Jevreja – uglavnom majki i dece, kao i oko 600 Roma.
Muško jevrejsko stanovništvo je već krajem 1941. godine bilo sistematski streljano. Otprilike 5.500 jevrejskih žena i dece koji su preživeli do proleća 1942. godine u ovom logoru biće u narednih šest nedelja sistematski ubijano. Ubijali su ih nemački SS oficiri u kamionima „Saurer” – u takozvanim „dušegupkama”, gušenjem ugljen monoksidom koji je iz izduvnih cevi pušten u unutrašnjost vozila.
U drugoj fazi svog postojanja, od sredine 1942. godine, logor je pod novim nazivom „Prihvatni logor Zemun” (Anhaltelager Semlin), služio kao takozvani prihvatni logor za političke zatvorenike, većinom komuniste i partizane, kao i civile uhvaćene na području ratnih dejstava. Prema rečima istoričara Milana Koljanina, od ukupno oko 32.000 zatvorenika u drugoj fazi, njih 10.636 je izgubilo živote.
Grupe žrtava se prema ove dve faze postojanja logora mogu podeliti na žrtve jevrejskog i romskog stanovništva (faza 1, u kojoj je ubijeno oko 600 Roma i 7.000 Jevreja), i na žrtve uglavnom boraca pokreta otpora, partizana i civila (faza 2, u kojoj je ubijeno ukupno oko 10.000), nevezano za njihovu nacionalnu pripadnost. U uvodnom govoru u julu 2022. Vučić ne pominje eksplicitno i ne izdvaja ove grupe žrtava, već ih podvodi pod „srpsko“ stradanje, koje se onda suprotstavlja „zlim“ Hrvatima. To je nacionalističko prisvajanje Šoa i masovnih zločina nad slovenskim stanovništvom od strane Hitlerove Nemačke.
„Igra“ brojevima
Teško je kritikovati istorijski revizionizam jedne strane, a da se ne pominje njegov pandan u susednoj zemlji, jer su u međusobnom referentnom odnosu. U slučaju Srbije, to je pre svega Hrvatska. Vlada Srbije je prošle godine postavila novu ploču na logorištu, tvrdeći da je Staro sajmište od leta 1942. godine deo logora Jasenovac pod kontrolom hrvatskih ustaša.
Prema rečima direktora Centra za edukaciju i istrazivanje Holokausta (CIEH) Nikole Radića Lucatija, ova izjava je neistina:
„Na ploči se tvrdi da ‚…je od leta 1942 Sajmište jedno vreme funkcionisalo kao deo jasenovačkog sistema logora‘. Ploča je, kao i obala, posvećena žrtvama Jasenovca, ne Sajmišta. Tvrdnja je tendenciozna i neistinita. Tih par meseci su bili od polovine maja do polovine jula 1944. Malobrojni preostali zatvorenici već premeštenog logora su bili i dalje zvanično nemački zatvorenici, predati NDH na čuvanje.“
To su na prvi pogled detalji, ali imaju ozbiljne posledice, jer za sadašnju srpsku politiku sećanja, akcenat na srpskom stradanju od Hrvata čini centralnu ulogu.
Ovome, između ostalog, doprinosi i knjiga poznatog i kontroverznog izraelskog istraživača holokausta Gideona Grajfa „Jasenovac – Aušvic Balkana“ koji je takođe javno osuđen zbog poricanja genocida u Srebrenici, ali je i dalje dobrodošao gost u Srbiji (njegova knjiga daje i naslov za istoimenu konferenciju u Narodnoj skupštini Srbije u aprilu 2023). Na kraju, ali ne i najmanje važno, predsednik Nemačke Frank Valter Štajnmajer je zbog skandaloznog poricanja genocida u Srebrenici povukao nagradu Saveznog krsta za zasluge dodeljenu Gideonu Grajfu.
Gideon Grajf je bio na čelu komisije za istraživanje genocida nad Bošnjacima u Srebrenici, koju je osnovao srpski nacionalistički predsednik entiteta Republika Srpska u Bosni Milorad Dodik, i koja je tvrdila da većinu žrtava (oko 8.000) u Srebrenici i okolini nije streljala srpska milicija, zbog čega se masakri koje su počinili Ratko Mladić i drugi ratni zločinci ne mogu okarakterisati kao genocid. Ovo je u očiglednoj suprotnosti sa analizama koje je već sproveo Međunarodni sud pravde za bivšu Jugoslaviju.
Gideon Grajf u jednom intervjuu na TV Happy 4. febuara 2019. govori o 700.000 žrtava u Jasenovcu, za šta nema dokaza. Memorijalni muzej Spomen-područja Jasenovac vodi spisak ubijenih, čiji se broj godinama povećava, od 83.145 imenovanih žrtava, raščlanjenih po nacionalnosti: 47.627 Srba, 16.173 Roma, 13.116 Jevreja, 4.255 Hrvata, 97 ostalih.
Gideon Grajf je nesumnjivo dao ranije značajan doprinos istraživanju Šoa i Drugog svetskog rata, ali se diskreditovao zbog revizionističkog pristupa mogućim procenama žrtava u Jasenovcu, kao i negiranjem genocida u Srebrenici.
Dakle, dok na srpskoj strani nacionalisti preuveličavaju broj srpskih žrtava u logoru smrti, na strani hrvatskih nacionalista postoji tendencija da se logor smrti prikaže kao radni logor.
Knjiga „Radni logor Jasenovac“ hrvatskog autora Igora Vukića primer je današnjih pseudonaučnih nastojanja da se negiraju sistematska ubistva ustaša. Film „Jasenovac – istina“ hrvatskog reditelja Jakova Sedlara poznat je i po hrvatskom nacionalističkom diskursu, koji daje broj žrtava koncentracionog logora Jasenovac od 20.000 do 40.000 i negira karakter genocida počinjenog u logoru nad Jevrejima, Romama, pravoslavnim Srbima i političkim protivnicima (uključujući komuniste).
U početku je ovaj narativ podržala sadašnja vlada Andreja Plenkovića u Hrvatskoj, što je rezultiralo bojkotom godišnjih komemoracija Holokausta u Jasenovcu od strane srpskih i jevrejskih udruženja od 2016. godine, a prva zajednička komemoracija svih udruženja bila je moguća tek 2023. godine.
Stoga je u ovom kontekstu jasno da postoji snažna simbolička poruka u postupku srpskog memorijalnog centra koji je otvorio novu (rekonstruisanu) kulu i izložbu 22. aprila ove godine, umesto na Međunarodni dan sećanja na žrtve Šoa 27. januara. Naime, 22. aprila 1944. godine došlo je do ustanka zarobljenika i kasnijeg oslobođenja logora Jasenovac. Vlada šalje poruku da komemoracija žrtvama u logoru Staro sajmište treba da ima nacionalnu atribuciju, s fokusom na srpske žrtve nasuprot hrvatskih.
Jasenovac se zaista ističe svojim jedinstvenim karakterom kao jedini logor za istrebljenje u Evropi u kojem su zatvorenici sistematski ubijani bez učešća nemačkih trupa ili SS-a, kako je napisala politikološkinja Ljiljana Radonić.
Međutim, za razliku od Jasenovca, koji je poznat kao najveći koncentracioni i logor za istrebljenje na Balkanu, Staro sajmište je bilo pod upravom SS oficira i administracije nemačkog Rajha, a ne Nezavisne Države Hrvatske i ustaškog režima. „Suptilno“ izostavljanje nemačkog Rajha i isticanje Nezavisne Države Hrvatske u Vučićevom uvodnom govoru, kao i nova ploča koja sugeriše strukturnu pripadnost SS logora u Beogradu hrvatskom ustaškom logoru u Jasenovcu, te izbor da se izložba otvori 22. aprila, predstavljaju male znakove sveobuhvatne instrumentalizacije kulture sećanja u složenom polju brojeva i aktera.
Bavljenje ovim nekadašnjim koncentracionim logorom u celini otkriva osnovnu pretpostavku današnje srpske istoriografije: umesto da se ističe dihotomija između otpora s jedne strane i fašizma/nacionalsocijalizma/kolaboracije s druge strane, fokus se stavlja na razliku između srpskih žrtava i hrvatskih zločinaca. Nastradalima u memorijalnom centru nekadašnjeg logora Staro sajmište i dalje nije dozvoljeno da počivaju u miru.
