Izmenama Generalnog urbanističkog plana Beograda, o kojima će se diskutovati na javnoj sednici 22. jula, gradske i državne vlasti ubrzano stvaraju uslove za realizaciju megalomanskog investitorskog projekta „Beograd na vodi“. Dok se obećava uključenje Beograda na listu globalnih gradova, pretvaranje u turistički i poslovni centar Evrope, zapravo se dešava deregulacija procedura u korist investitora, kao i dalja rasprodaja javne imovine i degradacija radničkih prava.
Kao deo kampanje projekta „Beograd na vodi“, na beogradskoj železničkoj stanici je pre nekoliko nedelja osvanuo ogroman bilbord na kome se presijava vizija budućnosti Srbije. Urbana vizija Beograda na vodi predstavlja građevinski poduhvat na oko 950 hektara Beograda koji gravitira ka reci Savi. Čini ga 17% poslovnog prostora, 8% luksuznog hotelskog prostora, 60% elitnog stambenog prostora, 5% prodavnica, 8% čini najveći tržni centar na Balkanu, dok je 1% planiran za zabavu i kulturu. Šta možemo da iščitamo iz ove optimističke vizije grada? Kakva je njegova prošlost, a kakva budućnost koja nam se sprema? Kako je nastajala ova slika i, na kraju, šta nam govori policijska marica koja budno stoji pored bilborda i „čuva“ ovu projekciju budućeg života? Ima li društva u ovoj slici ili, ako hoćete, iza nje?
Beogradsko priobalje Save atraktivna je lokacija za koju su se kroz istoriju interesovale različite tehno-birokratske elite, što je reflektovalo političku, ekonomsku i kulturnu klimu u novonastalim državama nakon raspada Jugoslavije. Već početkom devedesetih, Srpska akademija nauka i umetnosti raspisala je interni konkurs u okviru koga je nastao projekat „Varoš na vodi“, a Socijalistička partija Srbije je 1996. godine naručila projekat pod nazivom „Europolis“. Iako ti projekti nikada nisu realizovani, ovaj deo grada nije prestajao da pobuđuje zanimanje novih investitora i političkih partija na vlasti. Danas je ovaj profitabilni teren mesto na kome se proizvodi nova „evropska prestonica Srbije“, tipičan primer investitorskog urbanizma, koji se realizuje u privatno-javnom partnerstvu. Glavni promoter ovog projekta, koji je proglašen projektom od nacionalnog značaja, jeste Vlada Srbije, dok se u ulozi glavnog investitora pojavljuje firma Eagle Hills iz Ujedinjenih Arapskih Emirata.
Interes za beogradsko priobalje nije slučajan i ne tiče se samo atraktivne lokacije, iako je to svakako glavni adut. U pitanju je i sistematski rad na proizvodnji novog identiteta Srbije i Beograda na mestu koje je u prvoj polovini XIX veka, bilo projektovano kao privredni centar grada. Na ovom mestu se pravila istorija kapitalističke Srbije s kojom se danas želi uspostaviti kontinuitet sistematskim brisanjem socijalističke istorije i industrijskog razvoja ovog kraja. Jugoslovenski socijalizam se predstavlja kao mračno vreme koje je ovaj kraj pretvorilo u, kako se zvanično saopštava, scenu iz „horor filma“.[1] Pa tako i ne čudi da je upravo zgrada stare Beogradske zadruge, obnovljena sredstvima glavnog investitora, postala promotivni centar ovog megaprojekta. Zadruga, izgrađena 1907. godine, funkcionisala je kao akcionarsko društvo za bankarske i osiguravajuće poslove, dajući kredite uglavnom stanovnicima tada srednjeg staleža, u gradu ogromnih klasnih razlika u kome je više od 80% stanovništva živelo u krajnjoj bedi.
Istorija i sadašnjost ovog dela grada jeste i istorijat nasilne transformacije socijalističke Jugoslavije nakon 1990-ih i uspostavljanja novih kapitalističkih odnosa. Ovu promenu pratila je transformacija vlasničke strukture iz društvenog u državno i privatno vlasništvo, prelazak sa samoupravnih odnosa na kapitalističko-eksploatatorske, razvoj korupcijskih mehanizama i odsustvo regulacije u sticanju kapitala, deindustrijalizacija i pauperizacija stanovništva. A upravo je u vreme socijalizma ovaj kraj predstavljao važno industrijsko sedište u kome su se nalazila uspešna preduzeća kao što su Srbolek, Luka Beograd, preduzeće Čelik, Metalservis i mnoga druga koja su bila nosioci ideje socijalističke industrijske modernizacije. Takođe, ovaj deo grada je predstavljao i važan infrastrukturni topos sa železničkom i autobuskom stanicom. Tako je i postao poprište borbi radnica i radnika za svoja preduzeća i radna mesta. Većina njih je danas uklonjena iz ovog dela grada, ali i dalje su prisutni u sporovima i krivičnim postupcima koje vode protiv novih vlasnika i države, a za svoja radnička i vlasnička prava.
Pored istorijske amnezije i prikrivanja stvarnog stanja stvari, „Beograd na vodi“ prikriva i stvarne efekte budućnosti koju najavljuje. Projektovanjem novih procesa urbanih regeneracija novi tvorci optimističkih vizija obećavaju uključenje Beograda na listu globalnih gradova i nadomeštanje pada privredne aktivnosti. Glavni socijalni adut ovih projekata jeste obećanje rešavanja problema nezaposlenosti otvaranjem novih radnih mesta u oblasti građevinarstva u fazi realizacije, i u uslužnom sektoru, u službi novih ograđenih zajednica, nakon što Srbija postane turistički i poslovni centar Evrope. Ipak, ono što imamo na delu je dalja deregulacija procedura za investitore i izvođače, i degradacija radničkih prava, koja je kulminirala usvajanjem novog Zakona o radu. Sve to znači veću besomučnu eksploataciju svih angažovanih i sve više prostora za korupciju i arbitrarne odluke vlasti, što će uticati na već očajno ekonomsko stanje većine stanovnika Srbije. Beograd na vodi tako postaje mehanizam kojim se preko optimističke vizije obećanog boljitka za sve zapravo proizvode legalni mehanizmi za stvaranje nove klasne geografije grada u kome je dostojan život privilegija bogate manjine.
Centralna strateška okosnica realizacije „Beograda na vodi“ jesu izmene i dopune Generalnog plana Beograda koji je u proceduri. Predložene izmene u ovom dokumentu, o kome je javna rasprava najavljena za 22. jul, predviđaju, između ostalog, ukidanje konkursa u situacijama kada Vlada proglasi određenu lokaciju lokacijom od značaja za Republiku Srbiju, ukidanje ograničenja spratnosti objekata, ukidanje obavezne proporcije javnih površina od 50%, a omogućava uklanjanja železničke stanice bez obaveze izgradnje potrebne infrastrukture koja bi je zamenila, kao i arbitrarno menjanje parcela rezervisanih za javne namene na kojima se nalaze spomenici kulture. Na ovaj način se čine ustupci investitorima i ugrožava se javni interes svih građana. Ukida se transparentnost u donošenju odluka i institucija javnog uvida, a omogućava se uzurpacija javnog gradskog prostora i donošenje arbitrarnih odluka onih koji su na vlasti.[2]
Master planom „Beograda na vodi“, kao i izmenama i dopunama Generalnog plana, najveći deo prostora predviđen je za stanovanja. Međutim, bitno je naglasiti da su u pitanju elitni stanovi na elitnoj lokaciji koji neće biti pristupačni običnim građanima, a o više nego neophodnim socijalnim stanovima nema ni pomena.[3] Ovo je vrlo bitna činjenica ako se ima u vidu da će u procesu čišćenja parcela i priprema za „Beograd na vodi“ biti očišćeno i sve socijalno nepoželjno stanovništvo. Ovaj proces je već počeo najavom raseljavanja najosetljivijih kategorija stanovništva koje živi u Bari Venecija i Savamali u železničkim vagonima i radničkim barakama. U pitanju su u najvećem broju bivši radnici železnice i njihove porodice koji svakodnevno strahuju da će ostati na ulici. U birokratskim pripremama stanovnici se popisuju bez ikakve informacije o njihovoj sudbini nakon uklanjanja sadašnjeg stambenog prostora u kojem trenutno obitavaju.
Važno je napomenuti da je u inicijalnu fazu projekta svoju punu involviranost ostvario i deo umetničke scene i kulturne industrije, koji igra važnu ulogu u pripremnoj fazi prenamene funkcije prostora. Oni su deo marketinške strategije promocije njegove transformacije, kao i garant socijalne osvešćenosti novih prostornih transformacija. Takvi su projekti „Mikser“ i „Urbani inkubator“, koji su svesrdno učestvovali u fabrikovanju revizionističke slike o Savamali fokusirajući se na istoriju pre Drugog svetskog rata. Tendenciozno su angažovali lokalno stanovništvo u projektovanje vizije za beogradsko priobalje bez pravih informacija o problemima takvih zahvata i negativnim efektima na njihov život, čime su učestvovali u normalizaciji potencijalnih socijalnih konflikta. Štaviše, ulazili su u problematične poslovne odnose s lokalnim tajkunima koji su odgovorni za sudbinu mnogobrojnih radnika.
Navedeni procesi više nisu deo sistematskog i sveobuhvatnog razmišljanja o gradovima, a ideja generalnog urbanističkog plana gotovo da više nema nikakvu ulogu. Tako grad prestaje da bude prostor u kome se teži uspostavljanju, makar i nominalne, jednakosti stanovnika i postaje prostor sve veće nejednakosti i socijalne i ekonomske napetosti.
Ono što nam jedino preostaje da zaključimo jeste da se preko svetlucave slike „Beograda na vodi“ sprovode novi neoliberalni režimi proizvodnje gradova čiji su pokretači krupni privatni investitori u sprezi s državom, gradskom upravom, globalnim finansijskim institucijama, velikim brojem organizacija civilnog društva, kao i umetnika i radnika u kulturi. Ovakvim pristupom stvaraju se uslovi za proizvodnju nove klasne geografije u prostorima u kojima danas još uvek zajedno živi stanovništvo različitog socijalnog i ekonomskog statusa i, dakako, fleksibilizaciju rada i legislative u projektu u kome lokalna sredina nastavlja da se proizvodi kao resurs za razvijeni svet i za kapitaliste, koja se drži pod kontrolom doziranim zajmovima koji proizvode stanje dužničkog ropstva, a u koje se sve više tone ulaženjem u problematične poslovne odnose s investitorima koje prirodno zanima samo vlastita dobit.
Možemo da poverujemo u retoričke izjave da je takav Beograd na vodi naš grad isto koliko u skoro ostvarenje pojedinih projektovanih nadanja da će u njemu biti stanova za sve. No, društva na ovoj slici nema, a nema ga ni iza nje. Društvo je sahranjeno u ratu zajedno sa socijalizmom, a s njim su iz fokusa nestale ideje o zajedničkoj brizi i zajedničkim ciljevima. Ovakvo stanje održivo je samo s policijom u maricama koja čuva novu viziju grada od javnosti. Javnost je opasna, uvek potencijalna pretnja javnom redu, koji se mora održati po svaku cenu, zajedno s privilegijama vladajuće elite. I večeras su se opet parkirali i čekaju. Spremni su za pisanje prijava, hapšenja i fizičke obračune u prvim borbenim redovima ovog klasnog rata.
1 Dodatak: Sve o projektu „Beograd na vodi“, 24Sata, br. 1918, 13.3.2014. 2 Detaljnije o problematičnim izmenama GP Beograda u: „Hitna akcija: Podnosimo primedbe na izmene Generalnog plana Beograda“, dostupno na: kogradigrad.org 3 Primedba 15 u: „Hitna akcija: Podnosimo primedbe na izmene Generalnog plana Beograda“, dostupno na: kogradigrad.org
