U knjizi „Discourse and Affect in Post-socialist Bosnia and Herzegovina: Peripheral Selves“ („Diskurs i Afekat u postsocijalističkoj Bosni i Hercegovini: periferna sopstva“, Palgrave, 2021) Danijela Majstorović, profesorka anglističke lingvistike na Univerzitetu u Banjaluci, teoretizuje ne samo talase migracija sa jugoslovenskog prostora u Nemačku nego i izgubljene bitke, društvene konflikte, poput stečajnih i privatizacijskih pljački (tuzlanska fabrika DITA) ili protestnih plenuma s početka 2014. godine, kao oblika relativnog masovnog demokratskog učešća u političkom životu, iz kojih je radnička klasa Bosne i Hercegovine izašla kao poražena strana.
Kombinujući teorijsku argumentaciju širokog raspona – od marksizma do poststrukturalizma – sa analizom intervjua ispitanica i ispitanika koji su učestvovali u istraživanju „Okupiraj ili emigriraj: suočavanje sa (ne)zamrznutim sukobom u BiH, kroz društvene pokrete i ekonomske migracije“, što je predstavljalo značajan deo građe za knjigu, Danijela Majstorović nastoji da dočara situaciju i afektivna stanja koja ljude teraju da masovno napuštaju BiH. Ovi afekti, kako pokazuje autorka, ne samo da nastaju kao odgovor na postojeće političke procese, već poseduju kapacitet da generišu nove.
Politika (skrivena) jezikom teorije
U dnevničkim zapisima pod naslovom „Crveni kofer“, koji je nastao tokom autorkinog boravka na rezidenciji za pisce u Cirihu, Lana Bastašić opisuje scenu kada u Starbaksu (Starbucks) nailazi na menadžerku iz Srbije i radnicu iz Slovenije, koje će joj, nakon kratkog razgovora u kome dolazi do prepoznavanja zajedničkog porekla, dati besplatnu kafu. Srpkinja će zatim, kada autorka kaže da živi u Beogradu, prokomentarisati kako je to najlepši grad na svetu. Autorka-pripovedačica se tog događaja priseća s mešavinom srama, tuge i gađenja: „Najednom me bilo sramota i mene i moje knjige i mog šetkanja po Zürichu. Kao da sam odjednom vidjela cijelu svoju zemlju, iscjepkanu i raštrkanu po Evropi u uniformama Starbucksa i McDonald’sa. Ne smeta mi dijaspora, ne smeta mi njihov osakaćeni srpsko-hrvatski, ne smeta mi ni kapitalizam kojem su dotrčali kao u naručje debele maćehe. Smeta mi njihova nostalgija i svi ti gradovi koji u njihovim glavama bujaju i cvjetaju u nešto što nikada nisu bili.“ Ova kratka scena, upravo zbog klišea koji nam nisu poznati toliko iz književnosti koliko iz života, ilustruje emocionalnu realnost emigriranja sa periferije u zemlje kapitalističkog centra – žal i nostalgija popunjavaju rascep između stvarnosti u domovini i položaja u tuđini, koji se ispostavlja kao neočekivano nezahvalan.
Tuga je dominantna emocija koja dočarava odlazak radne snage iz ratom (i dužničkom ekonomijom) razorene Jugoslavijei u najnovijem romanu Đorđa Matića „Niotkuda, s ljubavlju“, koji govori o rodnom gradu kao o „pokretnoj elegiji“, odnosno o iskustvu odlaska i napuštanja, nakon čega se čovek fizički i može vratiti na isto mesto, ali zahvaljujući emigrantskom iskustvu to mesto više nikada neće gledati istim očima. Problem (ne)mogućnosti povratka u zemlju porekla Danijela Majstorović pak artikuliše pomoću metafore talasa.
Ako je prvi talas migracija obuhvatao „jugoslovenske radnike na privremenom radu u inostranstvu“, a drugi izbeglice iz rata, treći talas čine ekonomski migranti, koji, za razliku od generacija svojih roditelja i daljih predaka, najčešće odlaze sa namerom da se više nikada ne vrate u Bosnu i Hercegovinu. Ne treba posebno naglašavati, iako brojke koje govore o nezaposlenosti i procenti onih koji se trajno iseljavaju nisu isti u svim državama nastalim raspadom Jugoslavije, procesi poput privatizacije, dužničke ekonomije i bogaćenje povlašćenih slojeva na račun sveopšteg društvenog propadanja, što Majstorović analizira na primeru najskorije prošlosti BiH, zajednički su za sva naša društva.
Dok su lične drame uslovljene geopolitičkim previranjima česta tema u domaćoj književnosti, nema mnogo teorijskih knjiga koje se bave specifično postjugoslovenskim društvenim pokretima i iskustvom emigracije iz najskorije prošlosti, tj. u poslednje dve decenije. No nova knjiga Danijele Majstorović nije relevantna samo zbog tema koje obrađuje niti isključivo zbog toga što nastoji da teorijskim jezikom opiše emocije koje prate određene društveno-političke procese, a čije prikaze tako često viđamo u savremenoj književnosti, budući da su one, očito, neuralgična tačka u kojoj isprepletenost ličnog i političkog ne podstiče društvenu promenu već dovodi do svojevrsne paralisanosti. Knjiga „Diskurs i afekat u postsocijalističkoj Bosni i Hercegovini: periferna sopstva“ sadrži osam poglavlja.
Prva četiri posvećena su elaboriranju koncepata kao što su dekolonijalnost, postsocijalizam, teorija afekata, a preostala četiri bave se analizom nekoliko za autorku transformativnih iskustava; najpre, aktivizam u okviru Banjalučkog socijalnog centra (BASOC), kroz koji se prelamaju društveni pokreti i borbe kao što su protest i štrajk radnika tuzlanske fabrike deterdženata Dita, otpor žena iz naselja Kruščice, koje su branile reku u svom naselju od izgradnje mini-hidroelektrane, te feministički festival Blasfem, koji funkcioniše kao platforma za razmenu iskustava među aktivistkinjama u regionu.
Sve ove događaje, uključujući i osnivanje pomenutog društvenog centra, autorka smešta u kontekst odjeka masovnih protesta i plenuma u Tuzli, Mostaru i Sarajevu, početkom 2014. godine, kada su građanke i građani BiH zahtevali smene državnih funkcionera, ukidanje njihovih privilegija i reviziju privatizacija. Još jedna ključna tema ove knjige jeste događanje pokreta Pravda za Davida 2018, kada građani Banjaluke masovno izlaze na ulice, tražeći od države da preuzme odgovornost za ubistvo dvadesetjednogodišnjeg studenta elektrotehnike tako što će otkriti i kazniti počinioce. Policijska brutalnost i represija prema Davidovim roditeljima i istaknutim aktivist(k)i(nja)ma pokreta kulminiraju krajem 2018. godine, a sledeće godine Davor Dragičević i Suzana Radanović, Davidovi roditelji, prenose njegove posmrtne ostatke u Beč. Naredne godine u Beču Davidov otac aplicira za politički azil i zajedno sa Davidovom majkom osniva organizaciju „Pravda za Davida i svu djecu BiH“, čiji je cilj, pored utvrđivanja istine o tome ko je i kako mučio i ubio Davida, rasvetljavanje svih zločina u čijem su događanju ili zataškavanju učestvovale državne institucije.
Veza između društvenih pokreta poput ovog i iseljavanja u postjugoslovenskom kontekstu je, ističe autorka, dvostruka – prvo, plenumi iz 2014. i pokret Pravda za Davida jesu retki događaji kada se borbeni savezi običnih ljudi sklapaju nauštrb etničkih podela; drugo, možda i važnije, iako se odlazak može čitati kao izraz linije manjeg otpora, na šta afektivno reaguje i Lana Bastašić u susretu sa idealizacijom domovine, Majstorović pokazuje da mnogi ljudi emigriranje doživljavaju kao čin otpora srodan organizovanju ili kao jedinu alternativu kada nema dugoročnog organizovanja u korist većina društva.
Među ispitanicima Danijele Majstorović naći će se i oni koji će reakciju državnih organa na ubistvo Davida Dragičevića istaći kao prekretnicu u donošenju odluke da odu na Zapad. Takođe, autorkino emigrantsko iskustvo u Nemačkoj, tokom trogodišnjeg akademskog odsustva, funkcioniše kao prizma kroz koju su prelamaju iskustva pomenutih društvenih pokreta. Ne manje važno, povezujući lično i političko, što je nesumnjivo autorkin omaž feminizmu, dolazimo do onog što knjigu „Discourse and Affect in Post-socialist Bosnia and Herzegovina: Peripheral Selves“ čini relevantnom i inspirativnom i izvan akademskog konteksta.
Naime, problemom perifernog položaja u procesima koji reprodukuju odnos centra i periferije kao odnos moći Majstorović se već bavila u knjizi „Diskursi periferije“, koristeći kritičku analizu diskursa kao metod. U novoj knjizi pak autorka uvodi koncept perifernih sopstava – odnosno doživljaja sebe i sveta iz jedne marginalne pozicije – kako bi prevazišla analizu diskursa kao metod sociolingvistike, tj. kako bi, uključujući odnos sa ispitanicima i vlastito iskustvo, afirmisala pravo akademskih radnika i naučnika na društveni angažman i politički stav kroz naučni rad.
Međutim, problem je u tome što su mnogi od korišćenih teorijskih pojmova, uključujući i neologizam periferna sopstva, kao što su dekolonijalnost ili postsocijalizam, te celokupni žargon poststrukturalizma neprohodni za ljude bez diplome u humanističkim disciplinama, premda sam tekst pretenduje na širu čitalačku publiku, a ozbiljnošću uvida je nesumnjivo i zaslužuje. Takođe, mnogi od ovih pojmova, poput teorije afekata, kao teorije koja traga za onim što je društveno i politički delatno u sistemu naših emocija, ili pak novog materijalizma, koji naglasak stavlja ne samo na dihotomije priroda/kultura, te baza/nadgradnja nego i na ulogu subjekta/istraživača (i njegovih želja, misli, emocija) neretko su već ubedljivije izrečeni na drugim mestima, na primer, u Marksovim „Tezama o Fojerbahu“.
Imperijalizam i NVO „scena“: (samo)kritika
Ipak, koncepte dekolonijalnosti i postsocijalizma autorka kritički promišlja i strateški upotrebljava kako bi evocirala horizont oslobođenja – a to su antikolonijalni i socijalistički pokreti i jugoslovenstvo − koji je u njih, u slučaju postsocijalizma samo u drugi deo kovanice, upisan. Insistiranje na emancipacitorskom nasleđu pokreta iz prošlosti dolazi do izražaja najviše u poslednjem poglavlju, koje se bavi kaskadom migracija: dok se stanovništvo Bosne i Hercegovine i Balkana iseljava u zemlje kapitalističkog centra, u Bihaću, bosanskohercegovačkom gradu na samoj granici sa Hrvatskom, već godinama se odvija humanitarna katastrofa usled priliva izbeglica s Bliskog istoka. Autorka nas ovde usmerava da razmišljamo o tome kako bi postojeći problemi mogli biti rešeni u pravednijem društvenom sistemu, odnosno kako emancipatorsko nasleđe možemo koristiti kao političku inspiraciju.
Ova knjiga, iako polazi od afektivnog, čiji je cilj da dočara situaciju u kojoj se događaju periferni životi, a kao što je ogolio pokret Pravda za Davida i smrti, ne beži od vlastitih implikacija, pa tako imenuje evroatlantski imperijalizam i neravnopravan tretman zemalja kandidata za članstvo u EU kao odgovorne za njihovu paralisanost u svojoj perifernosti i nerazvijenosti. To je posebno pohvalan iskorak u akademskom kontekstu, koji uglavnom izbegava imenovanje problema koje sa sobom povlači i zauzimanje nepopularnog stava.
Pišući o Banjalučkom socijalnom centru (BASOC), za koji smatra da predstavlja pokušaj obnavljanja razorenog društvenog tkiva, Majstorović ukazuje na to kako i zbog čega projektno finansirana politika, tj. oslanjanje nevladinih organizacija na strane fondove nikako ne može biti zamena za političke pokrete i saveze ugnjetavanih koji nastaju „odozdo“. Zahvaljujući spremnosti da se uhvati ukoštac sa nelagodnim temama, knjiga je podjednako provokativna i za one koji su se iselili i za one koji su ostali, jer nas izravno suočava sa pitanjem šta ćemo kada emigriranje više ne bude opcija.
Uprkos tome što flertuje sa konvencionalnim akademskim jezikom, knjiga „Discourse and Affect in Post-socialist Bosnia and Herzegovina: Peripheral Selves“ Danijele Majstorović ostaje verna marksističkom imperativu da je uloga i smisao teorije u tome da učini vidljivim društveni karakter svega što nas okružuje. Zato se ona srdačno obraća svima onima koji nisu odustali od ideje izgradnje pokreta „ogromne većine u interesu ogromne većine“.
