Spisak reka koje bi trebalo uključiti u Emerald mrežu zaštićenih staništa je sastavljen na osnovu naučnih podataka o preko pedeset ribljih vrsta od evropske važnosti i njihovim staništima. Naime, uprkos tome što su reke, rečice i potoci u zemljama Zapadnog Balkana u proteklih deset godina pretrpele ogromnu štetu zbog izgradnje MHE, te iako vodna tela ni u jednoj od država u regionu nisu dovoljno zaštićena od fizičkog i hemijskog zagađenja, i dalje ima reka koje možemo stići da zaštitimo, ako za to bude volje.
„Zapadni Balkan je globalno važno žarište biološke raznovrsnosti, posebno kada je reč o slatkovodnim vrstama i staništima. Planinski lanci, reke, jezera i obala predstavljaju dom brojnim ugroženim vrstama i važna su staništa za mnogobrojne endemske vrste koje ne žive nigde drugde. Kada se uporede sa ostatkom Evrope, većina reka u regionu je u dobrom ili izrazito dobrom stanju, a mnoge su idealni kandidati za zaštitu, što je prepoznao i danas objavljeni spisak“, objašnjava se u zajedničkom saopštenju koje potpisuje 39 stručnjaka i predstavnika nevladinih organizacija iz Albanije, Austrije, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Crne Gore, Grčke, Hrvatske, Nemačke, Severne Makedonije, Srbije i Švajcarske.
„Zaštićene i revitalizovane reke u regionu prilika su za održivi razvoj zajednica koje uz njih žive i od njih zavise. One su izvor vode za piće, hrane, vode za navodnjavanje, pružaju zaštitu od poplava, omogućuju regulaciju klime, prilike za razvoj ribarstva, vodenih sportova, ekološkog turizma, kao i jačanje veza i saradnje između država, stručnjaka, institucija, privrede i nevladinih organizacija (NVO)“, naglašavaju stručnjaci. Jedan od instrumenata za zaštitu reka je i Emerald mreža, čije proširenje su 13. februara predložili.
Šta je Emerald mreža i gde smo mi u njoj?
Emerald ekološka mreža obuhvata zaštićena staništa biljnih i životinjskih vrsta u zemljama koje su potpisnice Konvencije Saveta Evrope o očuvanju evropske divlje flore i faune i prirodnih staništa, poznatije kao Bernska konvencija (Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats, Bern Convention).
Ova Konvencija je usvojena u Bernu 1979. godine, na snagu je stupila 1982, a Srbija ju je potpisala 2007. godine, pojašnjava se na sajtu Zavoda za zaštitu prirode Srbije. Kako i aktivisti često naglašavaju, Bernska konvencija je obavezujući međunarodni pravni instrument u oblasti očuvanja prirode, a Srbija se na njeno poštovanje obavezala i posebnim zakonom.
Integralni deo Bernske konvencije su liste strogo zaštićenih vrsta flore i faune i lista zaštićenih vrsta faune, „za koje je potrebno da se preduzmu zakonodavne i administrativne mere kako bi se obezbedilo očuvanje njihovih staništa“. Osim toga, konvencija zabranjuje upotrebu određenih sredstava i metode ubijanja, zarobljavanja i drugih oblika eksploatacije za sisare, ptice i slatkovodne ribe.
Podsetimo, u Srbiji je zbog kršenja Bernske konvencije u toku nekoliko procesa. Ekološka udruženja iz Srbije i Bugarske su krajem 2022. zajedno sa organizacijama iz Britanije i SAD komitetu Bernske konvencije ukazale na moguć negativni uticaj rudnika bakra i cinka Podvirovi u Bosilegradu i rudnika zlata Potaj Čuka-Tisnica na Homolju na tamošnji živi svet, uključujući i stanište risa. Komitet Bernske konvencije je sredinom septembra 2022. otvorio i proces koji se tiče Šodroša, Ribarskog ostrva i Kameničke ade u Novom Sadu, a novosadski aktivisti tvrde da započinjanjem građevinskih radova u ovom delu novosadskog priobalja prekršen pomenuti zakon o potvrđivanju konvencije.
Svaka zemlja ima mogućnost i pravo da nominuje za deo Emerald mreže područja za koja je utvrđeno da predstavljaju važna staništa. Republički Zavod za zaštitu prirode navodi da je za Emerald mrežu, odnosno kao „naročito značajno za zaštitu i očuvanje divljih biljnih i životinjskih vrsta i njihovih staništa prema definisanim kriterijumima za nominaciju“ u Srbiji prepoznato 61 područje (1.019.269,31 ha odnosno 11,54% teritorije Srbije). Ova područja su ujedno prepoznata i kao deo ekološki značajnih područja ekološke mreže Srbije. U procesu pristupanja Evropskoj uniji Emerald područja će postati kandidati za uključivanje u mrežu Natura 2000, dodaju nezavisni stručnjaci.
Zašto mrežu treba proširivati?
Stručnjaci skreću pažnju na to da ni Srbija ni susedne zemlje uopšte nisu dovršile proces uspostavljanja Emerald mreže. Po njihovim navodima, Albanija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Severna Makedonija i Srbija su završile prvu fazu primene Emerald mreže 2011. godine, kada su predložile određeni broj područja. Međutim, „većina područja koja su tad bila uključena u Emerald mrežu i dalje nemaju planove upravljanja, praćenja i dosledno prikupljanje podataka, niti sredstva potrebna za efikasno sprovođenje zaštite“, navodi se u zajedničkom saopštenju.
Grupa stručnjaka ocenjuje da je većina reka i ribljih populacija ostala nezaštićena i zbog toga što nijedna od zemalja u proteklih 11 godina nije proširila izvorni, nedovoljno temeljno definisani spisak područja.
Nema sumnje da reke, sa svim životom u njima i oko njih, zaslužuju zaštitu. Stručnjaci još jednom naglašavaju da su se zemlje Zapadnog Balkana na to višestruko pravno obavezale:
„Osiguravanje zaštite reka i pravilnog sprovođenja Emerald mreže u regionu dugotrajan je proces koji zahteva saradnju između vlada, stručnjaka, nevladinih organizacija i lokalnih zajednica, posebno onih koje se nalaze u blizini postojećih i potencijalnih Emerald područja. Osim što se time doprinosi ostvarenju obaveza prema Bernskoj konvenciji, to će omogućiti zemljama da ispune ciljeve očuvanja biološke raznovrsnosti i ekosistema koji su postavljeni u Zelenoj agendi za Zapadni Balkan i Globalnom okviru za biološku raznovrsnost nakon 2020. godine koji je usvojen na 15. konferenciji stranaka Konvencije o biološkoj raznovrsnosti u Montrealu u decembru 2022. godine“.
I.K.
