Slaba institucionalna podrška tokom trudnoće i porođaja dovodi do toga da se žene suočavaju sa sve većim pritiscima i dilemama. Uloga dule u toku trudnoće i porođaja jeste da ženu informiše o fiziološkim i emotivnim procesima kroz koje prolazi, ali i o izborima koje bi trebalo da ima.
Žene su danas razapete između patrijarhalnih ideologija, koje rađanje u mukama tretiraju kao prirodno stanje stvari – a epiduralnu anesteziju ili carski rez kao izraz ženskog hira koji treba zauzdati – i kapitalističke reproduktivne tehnologije, koje porođaj i trudnoću tretiraju kao bolest, a žensko telo kao nesavršenu mašinu kojoj su medicinske intervencije neophodne i gde je rezultat – „zdrava beba“ – strateški odvojen od zdravlja žene koja se porađa.
Medijski okvir u kojem se govori o rađanju mnogo više sluha ima za senzacionalističke „vesti“ o ženama koje zakazuju carski rez kako bi se dete rodilo u određenom horoskopskom znaku nego za porođajnu traumu, koja je, kako je pokazalo regionalno istraživanje „Sloboda rađanju“ široko rasprostranjena. Primera radi, 73% žena obuhvaćenih ovim istraživanjem nije učestvovalo u donošenju odluka na vlastitom porođaju, 74% nije ostvarilo pravo na punu informisanost, a čak 96% žena nije bilo ponuđeno vodom u toku porođaja. Tek kada, uz rastuće troškove održavanja trudnoće, uzmemo sve ove podatke u obzir, postaje jasno koliko je važna uloga dula (doula).
Dule su nemedicinske radnice čiji je zadatak da ženi pružaju emotivnu, informativnu i fizičku podršku tokom trudnoće i porođaja, kao i u postpartumu tj. posleporođajnom periodu. Reč je o višedecenijskoj praksi, zasnovanoj na usvajanju iskustva babica i akušerstva utemeljenog na uvažavanju žene kao aktivne učesnice porođaja, koja je u nedavno popularizovana, nakon što je Megan Markl izjavila da će unajmiti dulu.
No, važno je istaći da je način na koje dule pristupaju trudnoći i porođaju neodvojiv od porođajnog aktivizma (birth activism) – borbe za zdravstvenu negu i dostojanstven porođaj po meri žena. Takođe, rad dula neodvojiv je od bavljenja porođajnom traumom i nasiljem na ginekološkom stolu, čemu su žene iz nižih klasa disproporcionalno izložene, zbog čega je pogrešno posmatrati rada dula kao vid psihološke i zdravstvene podrške koja je izvorno namenjena elitama.
Surova realnost porođaja
Nedavno je internet preplavila fotografija mišićnog tkiva ženskih grudi, koja nas je iznova podsetila da se i u kulturi i u medicini muško telo posmatra kao univerzalno ljudsko telo. Tretiranje ženske anatomije kao sporedne u odnosu na mušku direktno uslovljava način na koji razmišljamo o trudnoći i porođaju kao procesima koji se odvijaju uz pomoć ženskih reproduktivnih organa, a ne kao o procesima u koji angažuju čitav psihofizički sklop žene. Ideja o porođaju kao ekstremno bolnom događaju koji žena preživljava na gotovo neobjašnjiv način direktno je povezana sa sistemskim neznanjem i redukovanom slikom ženskog tela.
U tom smislu, udruženja dula su zapravo mreže informacija i znanja koje ženama, uglavnom za skromnu finansijsku nadoknadu, obezbeđuju psihofizičku pripremu za porođaj, koju zdravstveni sistem, u kontekstu njegovog potpunog urušavanja, ne prepoznaje kao bitan deo iskustva majčinstva.
Uloga dule u toku trudnoće i porođaja jeste da ženu informiše o fiziologiji i uticaju fiziologije trudnoće i porođaja na emocionalne procese, kao i da je informiše o tome koji izbori su joj dostupni. Na primer, da sloboda kretanja mora biti zagarantovana na porođaju, da ležeći položaj nije jedini u kome se porođaj može odvijati, da epiziotomija, zasecanje perineuma, najčešće nije ni neophodna ni opravdana intervencija, te da postoji čitav niz prirodnih tehnika disanja, vežbi i masaža koje bi olakšale porođaj u kojima epiziotomija ne bi bila potrebna.
Drugim rečima, dule trudne žene podučavaju ne samo tehnikama kontrole bola već i tome koja su znanja i sistemi podrške potrebni da bi žena mogla da „sluša svoje telo“, odnosno donosi informisane odluke u skladu sa vlastitim interesima i potrebama.
Dule su, kao sertifikovane stručnjakinje za nemedicinsku podršku trudnicama i porodiljama, u Srbiji prisutne od 2012. godine. One su članice DONA (Doulas of North America, Dule Severne Amerike) International tj. globalne inicijative koja se zalaže za standardizaciju prirodnog porođaja i zagovaranje prava na izbor (metoda, položaja tela) u toku porođaja. Standardizacija ovde podrazumeva pristup koji uvažava činjenicu da porođaj sam po sebi nije oboljenje, te da su psihosocijalni faktori u kojima se odvija podjednako važni kao i oni medicinski, zbog čega bi medicinski i hirurški neinvazivne metode trebalo da, nasuprot postojećoj praksi, budu pravilo, a hirurške procedure samo izuzetak, kada je to neophodno. Takođe, da bi se razumelo na kojim principima funkcioniše rad dula, kao i porođajni aktivizam, te da se tu ne radi o hipi ideologiji nekritičkog obožavanja svega prirodnog ili o trendu koji je dostupan samo ženama iz više srednje klase, potrebno je znati šta se zapravo podrazumeva pod terminom „prirodni porođaj“.
Prirodni porođaj nije sinonim za porođaj u prirodi, već za vaginalni porođaj čiji fiziološki tok u sva tri stadijuma nije prekinut medicinskim intervencijama kao što su indukcija, epiduralna anestezija, carski rez ili epiziotomija. Sve pomenute intervencije su invazivne – indukcija pojačava kontrakcije, a time i intenzitet bola, kako bi se porođaj ubrzao; epiziotomija, koja navodno sprečava prirodna napuknuća mekog tkiva (koja kasnije spontano zarastaju, dok su ozbiljna napuknuća sfinktera i rektuma mogu javiti jedino kao posledica epiziotomije), medicinski je opravdana samo u slučajevima kada je beba „zaglavljena“ u porođajnom kanalu.
Međutim, u našim porodilištima obe ove procedure primenjuju se gotovo bez izuzetka, a mnoge žene tek kasnije bivaju obaveštene da su primile indukciju. Iako u opštoj svesti epiduralna anestezija važi za pravu malu medicinsku revoluciju koja otklanja bol na porođaju, novija istraživanja pokazuju da epiduralna anestezija može sa sobom povući uvođenje katetera, povišenu temperaturu i druge komplikacije.
Tehnologizacija porođaja zasnovana je na tzv. „kaskadnom efektu“, što znači da jedna intervencija za sobom povlači niz drugih, zbog čega se sve veći broj porođaja završava carskim rezom. SAD, kao država u kojoj je kvalitetno zdravstvo nedostupno većini stanovništva, ima stopu carskih rezova koja prelazi 30%, dok u Srbiji, zemlji čiji se sistem zdravstvene zaštite rapidno urušava, broj porođaja izveden carskim rezom čini 20% ukupnog broja porođaja, sa tendencijom rasta.
Smernice Svetske zdravstvene organizacije ukazuju na to da procenat carskih rezova ne bi trebalo da prelazi 15% ukupnog broja prođaja. Važno je potcrtati da dule, kao ni aktivistkinje za prava žena na porođaju, ne dovode u pitanje pojedinačne izbore žene. Za razliku od klerikalne desnice, koja carski rez i epiduralnu anesteziju osporava iz otvorenog sadizma prema ženama, porođajni aktivizam ukazuje na sistemske propuste u zdravstvu, izuzimanje porodilje iz odlučivanja, obeshrabrivanje i slično, koji dovode do većeg broja carskih rezova, kao operacije koja nije bezazlena niti lagodna za ženu.
Klasna pozadina kulture rađanja
S obzirom na to da je kapitalisitčki patrijarhat utemeljen ne samo na ukidanju izbora ženama već i na stvaranju profita proizvođenjem straha, krivice, sramote – osećanja koje društvo ženama, posebno u sferi reproduktivnih izbora, neprekidno usađuje, jasno je zašto ne postoji ni institucionalno ni opštedruštveno razumevanje za žene koje prežive traumatičan porođaj. Međutim, to i dalje ne objašnjava zašto istovremeno, posebno od strane medicinskog osoblja, uglavnom ne postoji razumevanje ni za to da porođaj ne mora, i ne treba, po difoltu biti neprijatno i mučno iskustvo.
Priča o nastanku svetske mreže dula – DONA International – propratnom porođajnom aktivizmu, koji teži da u fokus teorije i prakse porođaja stavi sam proces i njegovu nositeljku – ženu, osvetljava ekonomsku i ideološku pozadinu aktivno vođenog porođaja, dominantnog pristupa u savremenom akušerstvu.
U proteklih 100 godina, usled modernizacije, broj porođaja koji se odvijaju u bolnici je sa 5%, koliko ih je bilo na početku 20. veka, porastao na 99%. Razvoj tehnologije i medicine je, nesumnjivo, spasio živote mnogih žena i dece, ali je razvoj akušerstva kao lukrativne medicinske industrije, doveo do toga da su intervencije kao što su indukcija, carski rez i epiziotomija postale pravilo, a ne izuzetak, opravdan kada su zdravlje žene ili ploda ozbiljno ugroženi.
Za to je zaslušna ideologija aktivnog vođenja porođaja, gde je sve, od ležećeg položaja žene, suprotnog gravitaciji, zbog čega se karlično dno skuplja, a intenzitet bolova raste, podređeno lekarima. Aktivno vođen porođaj, kao sistem neprekidnog nadgledanja i intervenisanja u fiziološki tok porođaja, porođaj posmatra kao proces koji se ženama događa, koji se ne može uspešno završiti bez aktivnog učešća lekara/ke, dok dule polaze od toga da je porođaj proces u kome je žena aktivna, a svi ostali, uključujući i medicinsko osoblje, imaju zadatak da asistiraju.
Krajem sedamdesetih godina tim neonatologa i pedijatara predvođenih Maršalom Klausom (Marshall Klaus) i Džonom Kenelom (John Kennel) objavio je istraživanje koje je pokazalo da kontinuirana podrška tokom trudnoće i porođaja značajno doprinosi smanjenju komplikacija na porođaju. Stručnjakinje iz oblasti socijalnog rada, terapije kako seksualne, tako i porođajne traume – Filis Klaus (Phyllis Klaus), Pegi Kenel (Peggy Kennel), Peni Simkin (Penny Simkin) i An Kenedi (Annie Kennedy) – osnovale su, zajedno sa pomenutom dvojicom lekara, udruženje Dule Severne Amerike, čiji je cilj radikalna reforma zdravstvenog sistema koja treba da promeni celokupan tretman trudnica i porodilja, a time i kulturu rađanja.
Ta reforma ne bi podrazumevala „samo“ stavljanje potreba i prava porodilja na prvo mesto, dakle, prilagođavanje metoda porođaja njegovom fiziološkom toku i individualnom iskustvu žene već i ulaganja u razvoj babičkih veština i mreža babičke nege, koje su zapravo primarni nivo zdravstvene zaštite u slučaju porođaja. Klasna pozadina ideologije aktivnog porođaja nasuprot ideologiji aktivno vođenog porođaja posebno je očigledna u ekstremno klasno raslojenim društvima kakvo je SAD. Drugim rečima, što je više medicinskih intervencija uključeno u porođaj, cena porođaja, tj. troškovi zdravstvenog osiguranja rastu.
Slučaj Srbije
U Srbiji, gde Zakon o ostvarivanju prava na zdravstvenu zaštitu dece, trudnica i porodilja, makar nominalno garantuje zdravstvenu zaštitu ženama u trudnoći i na porođaju, bez obzira na to da li im je knjižica overena, iskustva iz američkog konteksta nisu jednoznačno primenjiva. Međutim, univerzalna klasna istina jeste da ulaganje u sistem primarne zdravstvene zaštite, što bi u ovom slučaju bila kontinuirana podrška ženama tokom trudnoće i priprema za porođaj, doprinosi kvalitetnijoj zdravstvenoj zaštiti za sve.
Pored niza praktičnih znanja, kao, na primer, činjenica da porađanje u ležećem položaju zapravo otežava tok porođaja, kao i da žena mora imati zagarantovanu slobodu kretanja tokom porođaja, ovo je svakako jedna od najvažnijih lekcija iz višedecenijskog iskustva dula. Ona je posebno važna ako uzmemo u obzir da je reproduktivno zdravlje osnova zdravlja žena.
Akušersko nasilje u Srbiji, kao što je pokazalo istraživanje „Sloboda rađanju“, toliko je rasprostranjeno da se vezivanje nogu, „naleganje na stomak“, neobaveštavanje žena o zahvatima koji su im rađeni i slične prakse ne doživljavaju kao grubo narušavanje psihofizičkog integriteta žene, već kao neminovnost. To sasvim odgovara široko rasprostanjenom, duboko patrijarhalnom razumevanju reprodukcije i uloge žene u njoj, koje je u svojoj studiji Kultura rađanja Nada Sekulić prepoznala kao fenomen „trudnoća kao sudbina“.
Drugim rečima, žene uglavnom nemaju nikakvu podršku zajednice tokom trudnoće i porođaja, upravo zato što im društvo poriče i sposobnost i mogućnost odlučivanja o vlastitoj reproduktivnosti. U tom su smislu dule nevidljive saveznice ženskog pokreta – one sprovode praksu podrške i afirmisanja individualnih izbora žena i prava na dostojanstven porođaj na mikronivou. Zato je važno iznova se prisetiti da do istinske emancipacije društva dolazi onda kada ono što je avangardna ili alternativna strategija osnaživanja postane standard za sve.
Tekst je nastao u okviru projekta pod nazivom „Roditeljstvo u neoliberalizmu“ koji se realizuje uz podršku Rekonstrukcije Ženski fond.
