Transformacija gradova iz mesta proizvodnje u mesta potrošnje podrazumeva i niz legislativnih odluka koje ne samo da legitimišu nego i doprinose tim promenama. Tako i poslednje izmene Generalnog urbanističkog plana Beograda jasno oslikavaju promene u funkciji urbanističkog planiranja putem kojih grad postaje mesto potrošnje za globalne i lokalne elite koje će opsluživati stanovništvo lišeno nekadašnjih mesta proizvodnje a time i bez mogućnosti sopstvene reprodukcije.
Aktuelne izmene beogradskog Generalnog urbanističkog plana (GUP) svedoče o tome da je stvaranje institucionalnog okvira za privlačenje investitora osnovni zadatak današnjeg urbanističkog planiranja. Ekonomski aspekt života grada danas dominira nad drugim aspektima. Pojmovi iz svih društvenih oblasti prevode se u rečnik finansija i vrednuju u skladu s njim. Predstava da je glavna funkcija grada da ulagačima proizvede novac u što kraćem roku tako istiskuje neke od uporišnih tačaka urbanog planiranja: usmerenost na lokalno stanovništvo i interes za dugoročne projekcije. Stoga, urbano (ne)planiranje postaje sredstvo kojim administracija, radeći u korist malobrojnih finansijera, brzopleto menja grad.[1]
Pomenute izmene GUP-a, čiji je cilj da za projekat Beograd na vodi stvore povoljno okruženje, svode se na deregulisanje pravno-tehničkog okvira, a pravdaju se obećanjem o finansijskim dobicima za Beograđane. Najavljene „dobrobiti“ trebalo bi da nastanu zapošljavanjem na izgradnji i održavanju Beograda na vodi, te zahvaljujući zamišljenim rastrošnim kupcima i budućim stanovnicima stambenog dela projekta. Stanovi čine nezanemarljivih 60% razvijene površine planirane za izgradnju, ukupno 6.000 jedinica, a po rečima aktuelnog gradonačelnika, oko 80% tih stanova „kupce će naći van granica Srbije“. Porast uslužnih delatnosti i komercijalno luksuzno stanovanje predmet su ove analize.
Od grada proizvodnje do grada potrošnje
Iz gradova poput Beograda, koji su nakon Drugog svetskog rata naglo industrijalizovani, proizvodnja se povlači kao oseka. Ona ostavlja za sobom nezaposlene mase industrijskih radnika male potrošačke moći, usmeravajući gradsku administraciju ka bogatijim, uglavnom uvoznim potrošačima. Urbana obnova koja u središte stavlja uslužne delatnosti ne samo što popunjava mesto opadajuće proizvodnje ‒ ona je čak jedno od sredstava deindustrijalizacije grada i akter promene njegove funkcije iz proizvodne u potrošačku.
Kada se posmatraju konkretne lokacije u širem centru Beograda, može se reći da su procesi uklanjanja industrije u kontinuitetu s lokalnim urbanističkim konceptima iz poslednjih decenija XX veka.[2] Međutim, dok su raniji planovi dozvoljavali da na oslobođenim parcelama nastane javni prostor ‒ parkovi, površine za rekreaciju ‒ novi GUP 2021[3] preferira objekte tzv. mešovite funkcije: stanovanje, trgovinu i poslovanje.
Nazivajući planirane komplekse gradskim centrima, novi GUP implicira da su i dalje u pitanju površine javne namene, što one, kao komercijalne i visokokontrolisane, ne mogu biti. Davanje prioriteta određenim funkcijama govori o aktuelnim, ne samo stambenim i privrednim politikama već i o odnosu snaga u društvu. Aktuelne politike se cinično postavljaju prema politikama javnog, stambenog i radnog prostora za svakoga, otvoreno radeći za malobrojne grupe finansijskih „dobitnika“.
Očigledno, država više nema ni volje ni snage da velike parcele, koje su nekada zauzimale industrija i prateće funkcije, drži pod kontrolom i nameni ih javnosti. S druge strane, za privlačenje investitora upravo je najpovoljnije zemljište nekadašnje industrije ili infrastrukture, na kojem nema vlasničkih nedoumica. Jedan od ekstremnijih primera savremenog trenda jeste namera osiromašene Srbije da pokloni prostor za materijalizaciju pomenutog „projekta“ na desnoj obali Save.
Stanovanje i akumulacija kapitala
Finansijske koristi za grad od tog projekta su, po rečima pojedinih ekonomskih stručnjaka,[4] diskutabilne, a dodatni problem je što investitora zapravo ne bi obavezivali rokovi. U sličnim slučajevima najčešće se dešava da izgradnja i otkup, pa samim tim i priliv novca, teku veoma sporo. Najverovatniji scenario je da planirani stanovi nikada neće ni biti izgrađeni, a ukoliko budu izgrađeni i prodati, verovatno će ih vlasnici koristiti retko. Treba istaći da investitorima nije neophodno da zidaju da bi obrnuli novac, budući da se akumulacija kapitala dešava na nivou finansijskog tržišta, to jest da porast vrednosti prostora omogućava aktuelne izmene planova. Naime, ulaganje kapitala u ekonomski atraktivne lokacije vlasnicima diže kreditni rejting, i omogućava im da se na osnovu toga dalje zadužuju (za sve veće iznose).
U periodu modernosti, u kome se grad oslanjao na industrijsku proizvodnju, stanovanje je predstavljalo važan deo društvene reprodukcije. Za razliku od toga, u savremenom postmodernom i neoliberalnom kontekstu, ono je formulisano kao roba i instrumentalizovano u svrhe nagomilavanja finansijskog kapitala. U lokalnoj stambenoj legislativi to znači da je „stanovanje kao pravo“, kakvo je poznavalo zakonodavstvo FNRJ/SFRJ, transformisano u „stanovanje kao potreba“, koja se reguliše na tržištu, kako ga definiše Zakon o stanovanju SRJ iz 1992. te Ustavom garantovana tržišna orijentacija Republike Srbije.[5] Promena značenja i pravne definicije stanovanja inicirala je konflikt interesa funkcija stanovanja i funkcija (industrijske) proizvodnje za zauzimanje atraktivnih lokacija. Ovaj prostorni konflikt akcentira društveni antagonizam krupnog kapitala ‒ korisnika luksuznog stanovanja i (nezaposlenih) radnika.
Servisiranje za nouveau riche
Naime, današnje visoke cene deindustrijalizovanih parcela u centralnom i srednjem gradskom pojasu formirane su zahvaljujući tržištu nekretnina za čije je stvaranje zaslužna upravo (re)komercijalizacija stanovanja iz 1993. godine. Stanovnici Beograda koji su svoja univerzalna prava zamenili za partikularnim potrebama vlasnika, pristajući na konverziju društvenog stambenog fonda u privatne ruke, fiksirali su time pojedine nepravde i nedoslednosti prethodnog sistema, legitimisali kasniju privatizaciju industrije, pa i komercijalizaciju čitavih delova gradskog tkiva.[6] To se sada razobličava u razvojnim projektima Beograda. Iz savremene perspektive deluje kao da je meta privatizacije fabrika od početka bilo građevinsko zemljište na kojima su brojna proizvodna preduzeća imala pogone, stovarišta, predstavništva i upravne objekte. Podozrenje naročito pobuđuju slučajevi privatizacija fabrika koje su uspešno poslovale (IKL, Trudbenik, Rekord), a koje su naprečac zatvorene, kao i površine koje je koristila propašću industrije obesmišljena železnica, poput delova Savamale.
Budući da koncept Beograda na vodi predviđa i priželjkuje veliku razliku u kupovnoj moći novih stanara i ostalih stanovnika Beograda, potonji u praksi gube mogućnost naseljavanja na teritoriji predviđenoj za ovaj projekat. Ako stanovima cena bude niska ‒ projekat je propao. Istovremeno, većini nekadašnjih zaposlenih građana preostaje da krckaju svojevremeno otkupljene stanove (ako ih imaju), ili da se zaposle na prekarnim i slabo plaćenim poslovima u ugostiteljstvu, kao u servisu novog luksuznog stanovanja i pratećih funkcija. Odustajanje od proizvodnje je u Srbiji, moguće, bilo ekonomska i istorijska nužnost, ali se čini da je u (zasad) krajnjoj konsekvenci dovelo do toga da grad koji ništa ne proizvodi arči delove teritorije ‒ prodajući bubreg za koru hleba.
1 O (ne)ravnoteži uticajnosti političke elite, ekonomskih aktera, planera i stanovnika videti u : Vujović.S&Petrović(2001) Belgrade’s post-socialist urban evolution: Reflections by the actors in the development process. K.Stanilov (ed.) The Post-socialist City, Springer 2 GUP iz 1973 (izmene 1985) predlaže izmeštanje industrijskih pogona na periferiju Beograda 3 „Ciljevi: U koncepciji dugoročnog razvoja i razmeštaja privrednih delatnosti i privrednih zona postavljeni su sledeći ciljevi: ...4) transformacija iz proizvodne u poslovnu delatnost ili stanovanje (izmeštanje određenih proizvodnih pogona u jednu od planiranih privrednih zona, čime bi se oslobodio prostor za profitabilne centralne sadržaje, kaošto su: Industrija obuće „Beograd“, „Brodotehnika“, Pivara BIP, „Beko“ konfekcija, Pamučni kombinat, IKL, Elektronska industrija i dr. ).“ Tačka 4.4.2 GUP 2021, godina 2003., str. 48. 4 Na nedavno održanoj javnoj debati povodom projekta Beograd na vodi, prof. Milićević predviđa da bi profit od prodaje stanova na toj lokaciji bio srazmerno mali, dok bi država podnela velike troškove da pripremi teren za građenje. 5 „Ekonomsko uređenje Repubilke Srbije počiva na tržišnoj privredi, otvorenom i slobodnom tržištu, slobodi preduzetništva, samostalnosti privrednih subjekata i ravnopravnsti privatne i drugih oblika svojine“, Ustav Republike Srbije,Član 84. 6 Promena statusa stanovanja ima najveći značaj u Beogradu, jedinom gradu u Srbiji u kojem je procenat stanova u društvenom vlasništvu (53%) bio veći od procenta stanova u privatnom vlasništvu. Nakon privatizacije 1992‒1993, 95% stanova našlo se u privatnom vlasništvu. Petrović, M. (2001), Post.socialist housing policy transformation in Yugoslavia and Belgrade, European Journal of Housing Policy, str.219.
