Starost je naša budućnost – podaci Eurostata to potvrđuju. Sociolozi, politikolozi i lekari godinama ukazuju na to koliko će to izmeniti naša društva. Armija žena iz bivše Jugoslavije, koja se udruženim snagama sa ženama iz drugih delova istočne Evrope bavi negovanjem starijih i bolesnih u Nemačkoj, je možda prvi pokazatelj tih promena.
Projekcije bazirane na podacima iz 2019. godine upućuju na to da će se broj starijih od 65 godina udvostručiti do 2050. godine. U brojkama to znači da će Evropska unija od 12,5 miliona starijih osoba za manje od tri decenije doći do broja od 26,8 miliona.
Knjiga Tanje Višić, Periferne radne mobilnosti: briga o starima između Nemačke i bivše Jugoslavije (Peripheral Labour Mobilities: Elder Care Work between the Former Yugoslavia and Germany), objavljena prošle godine u frankfurtskoj izdavačkoj kući Campus govori o položaju žena iz bivše Jugoslavije kojima je starost Evrope svakodnevni posao. Ova etnološka studija nas navodi da se zapitamo na čijim je zapravo plećima naša starost – odnosno naša budućnost.
Žene van sistema
Ko su negovateljice starih i bolesnih Nemačke? Kratak odgovor iz ove studije bio bi: žene između 30 i 59 godina, prvenstveno sa teritorije Srbije i Bosne i Hercegovine. Međutim, Tanja Višić neposredno je pratila više negovateljica između 2016. i 2018. godine te je kroz dopisivanje, telefonske, Skype i intervjue uživo upoznala stvarnosti ovog posla, ali i neke od svojih učesnica veoma lično.
Naime, autorka je koristeći antropološki metod posmatranja uz učestvovanje, putovala sa negovateljicama, prelazila granice s njima, te ih posećivala na njihovim radnim mestima kad je za to imala prilike. Autorka je vidno posvećena osvetljavanju nezavidne pozicije, potpune socijalne i zdravstvene nezaštićenosti, te ilegalnosti ovih ključnih, ali marginalizovanih radnica u najvećoj i najmoćnijoj državi Evropske unije.
Istoriju ove vrste neredovonog i neregulisanog rada autorka počinje sa liberalizacijom viznog režima zemalja šengen zone sa Srbijom, Makedonijom i Crnom Gorom 2009. odnosno 2010. godine sa Bosnom i Hercegovinom, tj. od trenutka kad su građani ovih zemalja dobili pravo turističke vize, dobropoznatih 90 u 180 dana unutar EU. U tom periodu, do članstva u EU tri godine kasnije, i Hrvatska je bila deo ove prakse.
Od tada se može pratiti odlazak sve većeg broja negovateljica na po devedeset dana neprijavljenog rada – brige za stare, bolesne i nepokretne u nemačkim porodicama, iliti „rotacija“. Po isteku tih devedeset dana, na njihovo mesto dolazi „zamena“ koja taj isti posao obavlja isti period. Ovakav rad je, kako i autorka navodi, i stil života; odnosno, negovateljice život žive u smenama, tokom rada u Nemačkoj i tokom boravka kod kuće.
Koliko žena živi ovako ne možemo s preciznošću da kažemo. Ovaj rad je nevidljiv pošto nije prepoznat u legalnim tokovima, stoga ne postoje podaci koji bi utvrdili tačan broj radnika i radnica koji po ovom principu rade u Nemačkoj i drugim država EU.
Ipak, prema istraživanju iz 2010. godine, u Nemačkoj je bilo 1,45 miliona starih osoba registrovanih za državne benefite na račun neophodne brige u domaćinstvu. Prema podacima, samo 30% prijavljenih je za brigu unajmilo profesionalnu, medicinsku pomoć, a 70% je zavisilo od svojih porodica. Međutim, u čak 40% porodica, iliti oko 460.000 domaćinstava, koja su preuzela obavezu brige za starije, njihovi članovi zadržali su puno radno vreme na svojim poslovima. Kada se sagledaju osnovne dužnosti negovateljica – kupanje, hranjenje, menjanje pelena, oblačenje, davanje lekova, insulina, šetanje u slučaju da je osoba pokretna ili povremeno pomeranje za slučaj da je starija osoba nepokretna – postaje jasno da je nemoguće brinuti se o osobi koja zahteva punu pažnju ako ste zaposleni sa punim radnim vremenom.
Pritom, briga o starima je samo jedan deo posla koji negovateljice obavljaju. Uz nju, ove žene često preuzimaju i druge uloge u domaćinstvu, kao što je kuvanje, pranje i peglanje veša, čišćenje, te staranje o bašti. Od mnogih se očekuje da budu dostupne non-stop, a pošto nemaju ugovore, nemaju ni zagarantovano slobodno vreme, a kamoli slobodne dane. Često smeštene u ruralnim predelima, smanjene su im mogućnosti za interakciju sa okolnim društvom. Pregovaranje za plate, uslove posla, te slobodno vreme su komplikovani procesi sa neizvesnim rezultatima.
Prekarijat s obe strane granice
Ko su žene koje se odlučuju na ovako zahtevan, nesiguran, marginalizovan, i emotivno i fizički zahtevan rad? Višić u svom istraživanju pravi poređenje sa gastarbajterima, koji su 1960-ih i 1970-ih odlazili na rad u Nemačku i ističe: negovateljice su znatno obrazovanije od ove prethodne generacije radnika u inostranstvu. One su, uglavnom, sredovečne sa odraslom decom ili mlade žene bez dece. Mnoge od njih su dvojne državljanke, te poseduju i EU pasoše.
Vrlo bitna informacija je da negovateljice uglavnom postaju glavni hranitelji svojih porodica. Stoga motivacije za ovim radom ne manjka i uglavnom potiče iz prekarnih i nestabilnih radnih odnosa koje su imale u svojim domovinama, unapređivanja svog i porodičnog, često veoma teškog, finansijskog stanja, ali i želje i potrebe za emancipacijom od svog okruženja. Višić u više navrata naglašava da negovateljice ne treba posmatrati kao žrtve, te ukazuje na načine na koji one imaju inicijativu, iskazuju domišljatost i snalažljivost u borbi sa socijalnim i birokratskim sistemima koji najčešće rade protiv njih.
Privredne i ekonomske okolnosti u zemljama bivše Jugoslavije ipak su nezaobilazan faktor u objašnjavanju pojave negovateljica. Visoka nezaposlenost žena u svim bivšim jugoslovenskim republikama postoji od 1990-ih, ipak ova vrsta radne mobilnosti direktna je posledica šireg pristupa internetu koji je kroz društvene mreže, a najpre kroz fejsbuk, doneo mogućnost lakše cirkulacije informacija te povezivanja. U ovom kutku interneta negovateljice traže poslove, razmenjuju iskustva, savete i uputstva.
Višić je upravo kroz fejsbuk grupe došla do velikog broja učesnica u istraživanju. Tokom višemesečne ili čak višegodišnje razmene sa ispitanicama, ona je slagala sliku jednog kompleksnog sistema koji počiva na čitavom nizu formalnih, državnih institucija kako bivših jugoslovenskih zemalja tako i Nemačke, i neformalnih institucija, poput posrednika, prevoznika itd. Zato se u pojedinim trenucima ova studija čita kao triler.
Mreža ljudi koji održavaju ovaj način rada je široka, uigrana i iznenađujuće duboko uvezana sa državnim institucijama kako Nemačke tako i zemalja iz kojih negovateljice putuju. Osobe koje su posao negovanja starijih pretvorile u čitav biznis su posrednici, odnosno posrednice, individualci koji su preko svojih ličnih veza ili poznavanja situacije na lokalu nalazili poslove za negovateljice, često im organizujući i prevoz do posla, te naplaćujući svoje „usluge“ ne tako simbolično. Sada tu vrstu posla rade uglavnom posebne „agencije“ koje manje ili više transparentno i ilegalno naplaćuju pronalaženje posla, organizovanje rotacionog rada, prevoza, organizovanja časova nemačkog jezika ili određene dokumentacije. Iako je najveći broj agencija vezan za Srbiju, one postoje i u Hrvatskoj, gde je takođe njihova transparentnost, te legalnost često podjednako upitna.
Sledeća u lancu je granična policija, posebno na graničnim prelazima između Mađarske i Srbije. Kako negovateljice same svedoče, na ovom koraku postaje jasno da je ovaj način rada „javna“ tajna, graničari su svesni razloga putovanja ovih žena, te su neretko ili u dosluhu sa „agencijama“ ili spremni da prime mito u slučaju, na primer, prekoračenja boravka od 90 dana. Da bi izbegle probleme sa graničnom policijom, žene često pribegavaju uništavanju pasoša, te prijavljivanju za novi po ubrzanom postupku. Radnici u gradskoj administraciji su često svesni razloga koji stoje iza „pasoša greškom opranih u veš mašini“, a neki su čak davali i savete kako uništiti pasoš.
Budućnost starosti u i van EU
Na kraju, deficit radnika u oblasti brige za stare i bolesne u Nemačkoj, ali i drugim zemljama EU, diktira ovo tržište rada. Ogromnu ulogu u ovoj sferi ima i nemački socijalni i pravni sistem koji ne obezbeđuje dovoljno velike nadoknade da bi brigu o starima i bolesnima vodile profesionalne službe, ne sprovodi kontrolu kako se troše sredstva uplaćena na račune pojedinaca, a namenjena za brigu, i ne vrši nadzor ilegalnog rada. Najbitnije, kršenje radnog prava, u ovom slučaju zapošljavanje negovateljica bez ugovora, prava i zaštite, nemački pravni sistem smatra svega manjim prekršajem.
Socijalni sistem Savezne republike Nemačke, dakle, indirektno podržava ovaj neformalan i nezaštićen rad žena. To nije samo pitanje državne birokratije. Iskustva negovateljica nam govore da u nemačkom društvu svest da ovaj paralelan sistem nege o starima postoji i to od lokalnih policijskih stanica do medicinskih sestara i lekara u nemačkim bolnicama koji takođe rade kao posrednici ili sa njima. Dakle, nemačko društvo svesno počiva na izrabljivačkom radu.
Iako se čine kao samo mali šraf u razrađenom mehanizmu ovog sivog tržišta rada između Nemačke i Balkana, negovateljice jesu i tek će biti osnovna jedinica bilo kog društva koje se zove socijalnim. Kad se broj starijih udvostruči za manje od tri decenije, većina starijih od 65 godina u EU će biti žene i to u razmeri 1,24:1. Ako se trend upošljavanja žena bez osnovnih radnih prava iz bivših jugoslovenskih republika nastavi, a po svemu sudeći to je uigrana mašinerija koju ne ometaju niti pravni, niti socijalni sistemi, o njima će se brinuti sve više žena iz naših sredina. Međutim, starenje sledi i nama i negovateljicama. Posle ove studije ostaje pitanje bez odgovora: Ko će se brinuti o ženama koje su odnegovale desetine, ako ne i stotine hiljada starih Nemaca, kada one zatrebaju i zasluže negu?
