Pobunjene čitateljke, regionalni kolektiv književnih kritičarki kom i sam pripadam, vodile su računa da prva dodela naše feminističke književne nagrade „Štefica Cvek” prođe u znaku polivalentnosti feminističkih glasova. Kako nije u pitanju klasična kompetativna nagrada, već inicijativa koja ima za cilj da skrene pažnju i pokrene dijalog o politički i estetski progresivnim proznim knjigama na BHSC govornom području, ove godine smo izabrale/i devet romana i zbirki kratkih priča za koje smatramo da najbolje predstavljaju raznoliku regionalnu feminističku produkciju.
Ne samo da izbor od 9 proznih dela karakterišu različite poetike – od istorijskog romana, preko zbirke priča magijskog realizma, pa do priča o odrastanju – već su i individualne knjige obeležene kompleksnim formalnim i idejnim izrazima, što govori o razvijenosti i kvalitetu regionalne feminističke književnosti, nasuprot tome što je i dalje marginalizovana. Iako nam svaka nagrađena knjiga može poslužiti kao primer ovakve kompleksnosti, u ovom tekstu ću se fokusirati na roman Moja dota Nore Verde, objavljen u zagrebačkoj izdavačkoj kući OceanMore 2021. Reč je o bildungsromanu napisanom u autofikcijskom ključu, romanu koji se dotiče tema klasnog srama i kvir identiteta, ujedno kroz intimističku i politički svesnu prozu.
Priča o odrastanju za odrasle
Moja dota može se žanrovski precizno definisati kao priča o odrastanju. Roman prati detinjstvo i adolescenciju protagonistkinje i naratorke Nele koja tokom osamdesetih godina živi u Splitu sa svojom majkom, a sa ocem koji se skorije razveo od majke ima samo periodičan kontakt. Nela je inteligentna, kreativna i načitana devojčica koja ima neprestanu potrebu da preispituje svet oko sebe i da o svojim zapažanjima razgovara sa bliskim ljudima, ali je njena majka preopterećena poslom, radi intenzivne večernje smene u restoranu i nema slobodne dane tokom letnje sezone, te i kada je kod kuće nema ni energije ni volje da se posveti svojoj ćerki.
Ove okolnosti su ipak samo pozadina romana, a njegov centar zauzimaju leta koja Nela provodi kod svoje babe na ostrvu Korčula u Veloj Luci. Baba je jedina osoba iz cele porodice s kojom Nela uspeva da ostvari dublji i zdraviji odnos, te ona postaje životna mentorka svojoj unuci, a veliki deo njihovog odnosa i međusobnog razumevanja se zasniva na pripovedanju i međugeneracijskom prenošenju znanja i ženskog iskustva. Baba sentimentalno priča svojoj unuci o događajima iz svog života – od Drugog svetskog rata, preko istorije Vela Luke, pa do brojnih porodičnih odnosa – dok Nela znatiželjno sluša sve babine priče i konačno ima priliku da nekome postavlja kritička i radoznala pitanja, ali i da priča o romanima koje halapljivo čita.
Slične tendencije i narativni okviri već postoje u pričama o odrastanju u našem regionu – recimo u romanu Leto kada sam naučila da letim Jasminke Petrović koji je ove godine adaptiran u istoimeni film Radivoja Andrića. U ovoj knjizi, trinaestogodišnja junakinja odlazi sa svojom babom iz Beograda na Hvar kod babine sestre, gde tokom jednog magičnog leta sazreva, upoznaje se sa svojom porodičnom istorijom, prevazilazi generacijske razlike i suočava se sa mračnom stranom odrastanja – sa smrću i sa ratnim sukobima koji su uticali na njenu porodicu.
U oba romana prisutan je predeo južne Dalmacije kao istorijsko mesto nasilja i sukoba, ali i predeo izmešten iz urbanih svakodnevica u kojem junakinje odrastaju i prevazilaze probleme. Oba romana takođe karakterišu jaki i nezavisni ženski likovi i matrilinearno prenošenje znanja unutar porodice. Međutim, dok je roman Leto kada sam naučila da letim prvenstveno namenjen mlađoj, tinejdžerskoj čitalačkoj publici zbog svoje avanturističke strukture i vedrog, duhovitog tona, Moja dota je ipak roman namenjen odraslima jer je napisan u kontemplativnom i analitičkom tonu, uz poseban osvrt na društveno-političke odnose u kojima se životi Nele i njene babe odvijaju.
Preispitivanje klasnih, rodnih i kvir identiteta kroz formu autofikcije
U prilog tezi da Moja dota pripada književnosti namenjenoj odraslima je to što je napisana u formi autofikcije, na tragu književnosti Ani Erno (Annie Ernaux) i Edvarda Luja (Édouard Louis). Erno i Luj u svojim delima koja su na tromeđi autobiografije, romana i sociološke analize (autosociobiografija – kako bi to Erno nazvala) polaze od pojedinačnog tj. od svoje biografije kako bi putem njene analize došli do generalnijih zaključaka o pitanju klase, roda, seksualnosti i uopšte društva. Moja dota se bar donekle nesumnjivo referira na život njene spisateljice. Iako autorka koristi pseudonim Nora Verde, Nela kao ime junakinje romana upućuje na pravo ime spisateljice Antonele Marušić.
Koji je odnos biografije i fikcije u Mojoj doti ostaje nepoznato, ali nam to saznanje nije ni potrebno da bismo razumeli roman (za razliku od Erno i Luja koji insistiraju da u pisanju koriste isključivo činjenice iz svoje biografije, što je izraz sociološko-političkog karaktera njihovih tekstova). Ono što je važno zaključiti o Mojoj doti jeste da se biografije Nele i njene babe, kao i istorija njihovog okruženja – u kojoj god meri bile fikcionalizovane – koriste kao povod za širu društveno-političku analizu pitanja klase i roda.
Iako se Moja dota ne referiše eksplicitno na političku realnost socijalističke Jugoslavije osamdesetih, ona je nesumnjivo pozadina romana iz koje proizlaze zapleti i odnosi među likovima. Priprema za krvavi i nacionalistički raspad Jugoslavije bila je u punom jeku u vidu zaoštravanja klasnih razlika, degradacije radničke klase, pa samim tim i polarizacije između koliko-toliko dobrostojećih većih gradova i marginalizovanih provincijalnih sredina. U takvoj antagonizirajućoj društvenoj atmosferi kod protagonistkinje Nele javlja se klasni sram, lajtmotiv koji se povremeno ali dosledno provlači kroz celo roman. Junakinja uviđa razliku između Splita kao urbane i Vela Luke kao ruralne sredine, i iako većinu godine živi u Splitu, ona oseća da nije odatle poreklom i da pripada nižoj klasi u odnosu na svoje vršnjake.
Dok su stanovi njenih drugova i drugarica opremljeni kućnim bibliotekama, Nela mora da štedi od svog džeparca kako bi kupila knjige koje voli da čita. Dok babe njenih vršnjaka uživaju kao „gradske gospođe” u svojim penzijama, Nelina baba mora da radi na polju do kraja svog života. A ono što Nelu možda najviše pogađa – dok roditelji ostale dece imaju dovoljno slobodnog vremena da im se posvete, njena majka zbog umora izbegava bilo kakav razgovor sa svojom radoznalom ćerkom, a njen otac nakon razvoda završava kao socijalni slučaj.
Nelin klasni sram oslikava se i na nivou jezika, između velolučkog dijalekta kojim govori njena porodica i na kom je napisan veliki deo dijaloga u romanu, i standardnog hrvatskog jezika njenih vršnjaka i knjiga koje čita. Iako je Nela preuzela praksu od svoje babe da ponekad sama sa sobom govori, ona navodi: „Govorim drugim ričima, onima iz knjiga. Kako treba, a ne ovako naopako kako govore svi oko mene u Luci.”
Međutim, na planu jezika se ispoljava i Nelin fluidan rodni identitet, te se ona ponekad sama sebi obraća u muškom rodu. „Sretan sam, ja sam opet dječak koji je učinio pravu stvar – pomogao sam babi. Dobar sam i jak. Bolji od barbe. I pametniji,” – reči su kojima junakinja opisuje svoje rivalstvo sa nasilnikom barbom (ujakom). Dok barba predstavlja toksičan maskulinitet koji se ispoljava time što tuče Nelu, Nela svoju pozitivnu maskulinu stranu ispoljava tako što pomaže babi u fizičkim poslovima. Junakinja svoje istupanje iz tradicionalnih rodnih uloga ispoljava i tako što se ne igra lutkama, već loptom, ali i time što je već od malih nogu sigurna da ne želi da se uda i da ima decu. „Ne volim se igrat ni s lutkama, šta će mi prava dica.”
Pripovedanje je otpor
Postoji još jedna stvar zbog koje se Nela stidi svoje porodice i svog detinjstva, trauma koja će je i godinama kasnije proganjati kroz život – porodično nasilje koje je pretrpela od svog barbe. Međutim, iako barbina gruba fizička agresija ostavlja dubok trag na Nelinu ličnost, ključna je autorkina odluka da njegov lik zadrži kao jednodimenzionalan, a da kompleksnost porodičnih odnosa gradi između unuke i babe. Na ovaj način autorka stavlja u centar pažnje međugeneracijske ženske odnose koji su uglavnom zapostavljani u književnosti, a lik nasilnika kome se tradicionalno posvećuje najviše pažnje svodi na najjednostaviji oblik.
Ono što junakinju dodatno razdvaja od puke funkcije žrtve jeste njena rešenost da barbi pruža otpor. Roman počinje prizorom barbinog žestokog nasilja u toku kog naratorka odlučuje da će se u životu baviti pisanjem i da će se na taj način osvetiti svom nasilniku – što je još jedan element autofikcije budući da nam priču romana junakinja pripoveda iz svog odraslog doba. Kasnije u romanu naratorka navodi o barbi: „Godinama smo vodili rovovsku bitku: ja naoružana riječima, on golom silom. Uvijek je pobjeđivao, ali nikada do kraja, stalno se morao vraćati i iznova udarati. Izgledalo je kao da nikada nije završio posao.”
Otpor kroz pričanje, pamćenje i beleženje priča je jedna od glavnih aktivnosti koje spaja Nelu i njenu babu, koliko god Neli smetao velolučki dijalekat njene porodice, a baba smatrala da „u librima sve lažu.” Nela je u detinjstvu svakog leta dolazila u Vela Luku željna da babi ispriča sve šta joj se tokom godine dešavalo u životu, ali i da sluša babine duge reminiscencije jer je ona „kao knjiga, samo što je umisto slova njen glas.” I zaista, u babinoj usmenoj knjizi krije se čitava istorija patnji i haotičnog spleta društvenih okolnosti, a najupečatljivija su babina svedočenja iz Drugog svetskog rata iz kojih Nela ali i čitatelji I čitateljke Moje dote imaju priliku da saznaju o životu u južnoj Dalmaciji za vreme NDH i italijanske okupacije, i o antifašističkoj borbi.
Određeni segmenti romana se istorijski tačno dotiču stvarnih događaja, poput linije priče o izbeglicama iz Dalmacije koji su pod vođstvom Saveznika masovno evakuisani u izbeglički kamp El Šat u Egiptu. Ova linije priče se, kao i stvarni istorijski događaj, odvija nekoliko meseci nakon kapitulacije Italije septembra 1943. zbog čega je lokalno stanovništvo bežalo od odmazde nacističkih Nemaca koji su od Italijana preuzeli kontrolu primorja. Nelina baba se zajedno sa svojom porodicom našla u El Šatu, a decenijama kasnije Nela znatiželjno sluša i zapisuje njene priče iz izbeglištva. Za Nelu je njena baba svetska putnica koja je u El Šatu uvidela kompleksnost sveta – dok su „Inglezi” bili dobri momci koji su ih spasili od nacista, ujedno su bili i negativci zbog svog rasističkog ophođenja prema Arapima. I dok su Arapi u izvesnom smislu bili slični Velolučanima jer su bili ugnjetavani, deo njih se i seksistički ophodio prema pridošlim ženama.
Možda su žensko pripovedanje i intergeneracijsko prenošenje znanja među ženama karakteristike koje najviše kvalifikuju roman Moja dota za nagradu „Štefica Cvek.” Dok su muškarci upravljali porodicama, državama i društvima, pokretali ratove i krojili istoriju, ženama je preostalo da pružaju otpor nasilnicima i autoritarnim pokretima. One su beležile svoju pobunu, poput Nele i njene babe, usmenim predanjem i pisanjem, krojeći svoje priče kroz generacije kao što je Dubravka Ugrešić krojila priču romana „Štefica Cvek u raljama života.” Konačno je došlo vreme da ovakvim praksama odamo priznanje; neka naša regionalna feministička nagrada bude u tome samo početak.
