Poslednja promena naziva ulica u Beogradu je samo još jedna od epizoda u seriji brisanja jugoslovenske i socijalističke prošlosti glavnog grada.
Novoizabrani gradonačelnik Beograda, Zoran Đinđić, 22. februara 1997. godine, pozirao je pred novinarima sa petokrakom, skinutom, nakon pola veka, sa zgrade Skupštine grada. Tada je trijumfalno izjavio da „Beograd ne pripada ni jednoj ideologiji, nego sebi i ljudima koji tu žive.“ Ovakva, na prvi pogled zdravorazumska, izjava ne nudi nikakve konkretne odgovore, i zapravo otvara nova pitanja, kao što je često slučaj sa „zdravorazumskim“ izjavama. Čiji je, zapravo, Beograd i ko su tačno ti ljudi? Šta je izvor legitimiteta jedne liberalne, naizgled post-ideološke političke zajednice?
Na primeru savremenog Beograda može se videti da tobožnja „post-ideološka“ vizija grada služi da zamaskira hegemoniju jedne određene ideologije i normalizuje njeno prisustvo kao „prirodno“ stanje stvari. Radi se, naravno, o nacionalnoj ideologiji, koja zapravo predstavlja glavni izvor političkog legitimiteta države u navodno post-ideološkom liberalnom društvu. Neretko se, paralelno sa promocijom nacionalne ideologije, vrši delegitimizacija i zatiranje suparničkih ideologija, naročito emancipatorskih ideja srpskog i drugih naroda Jugoslavije. Ovakva, ideološka transformacija u Beogradu ogleda se prvenstveno u promeni imena ulica, ali i u odnosu prema značajnim urbanim i prostornim celinama kao što su Trg Nikole Pašića, Trg Slavija i, odnedavno najkontroverzniji primer, Savski trg.
Jugoslovenski i srpski Beograd u socijalizmu
U socijalističkoj Jugoslaviji, Beograd je igrao dvostruku ulogu: bio je savezna prestonica, ali je istovremeno bio i glavni grad Socijalističke Republike Srbije. Arhitektura i prostorno planiranje Beograda bili su uslovljeni ovim činjenicama. Jugoslovenski karakter Beograda građen je na osnovu socijalističkog modela jugoslovenstva, koji je predstavljao raskid sa monarhističkim centralističkim modelom, i koji je priznavao posebnost svih jugoslovenskih naroda, koji su uprkos toj posebnosti svi bili deo nadnacionalne jugoslovenske zajednice.1 Centar jugoslovenskog Beograda bio je Novi Beograd, koji je i izgrađen u vreme socijalizma, u skladu sa modernističkim idealima urbanog planiranja, i u stilu posleratnog modernizma.
Novi Beograd je ujedno i jedini deo grada koji nije prošao neke značajnije urbanističke izmene u skladu sa novom nacionalnom ideologijom, sa izuzetkom preimenovanja par bulevara (Bulevar AVNOJ-a, Bulevar Edvarda Kardelja i Bulevar Lenjina). Jedan od retkih eksplicitnih pokušaja nacionalističkog obeležavanja javnog prostora na Novom Beogradu izveo je Đinđićev naslednik Boris Tadić, kada je, zajedno sa Miloradom Dodikom, otvorio Park Republike Srpske između Gazele i Savskog mosta.
Naravno, kao poslovni i ekonomski centar prestonice, Novi Beograd nije izbegao talase privatizacije i komercijalizacije, mada raznorazni domaći i strani investitori nisu pokazali preteran interes za negovanje „nacionalne“ kulture, te Novim Beogradom danas ne dominiraju ni partizanski borci ni tobožnji nacionalni heroji, nego reklame i logoi velikih korporacija.
Sa druge strane, deo grada na desnoj obali Save imao je malo složeniju ulogu, jer je pored upravnih zgrada Grada Beograda i SR Srbije sadržao Saveznu skupštinu, Dom sindikata, Generalštab JNA, Muzej Revolucije, Vojnoistorijski muzej, u kojem je jugoslovenski karakter bio naročito naglašen,2 kao i Narodni muzej, koji je do početka šezdesetih imao veoma jugoslovenski karakter (iako se to kasnije, u vreme decentralizacije države, promenilo3). Proces promene jugoslovenskog karaktera grada otpočeo je preimenovanjem ulica i trgova, da bi kulminirao uklanjanjem spomenika i postavljanjem novih, kao i rušenjem značajnih građevina.
Nestanak heroja
Prva preimenovanja ulica i trgova u Beogradu počela su 1992. godine, za vreme vladavine Slobodana Miloševića. Tada je svoju ulicu izgubio Josip Broz Tito, čija vojska je oslobodila grad i tokom čije vlasti su izgrađene neke od najznačajnijih građevina u Beogradu, kao i praktično ceo Novi Beograd. Iste godine je Trg Marksa i Engelsa poneo ime Nikole Pašića.
Najveći talas preimenovanja ulica u Beogradu počeo je 1997. godine, kada je na vlast u glavnom gradu došla koalicija DS-a, DSS-a i SPO-a. Od 1990. do 2008. godine, skoro 1500 ulica u Beogradu, odnosno svaka peta, dobile su novo ime. Ubedljivo najveći broj preimenovanih ulica čine ulice koje su nosile imena po ličnostima radničkog pokreta, Narodnooslobodilačke borbe i društveno-političkih struktura socijalističke Jugoslavije.
Iako je u javnosti i dalje raširen mit o „zatiranju srpske kulture“ od strane komunista, u starom Beogradu je u vreme socijalizma samo 25 od 150 ulica ponelo imena vezana za socijalizam ili Drugi svetski rat. Sve ostale ulice zadržale su svoja imena. Danas je u starom jezgru Beograda ostalo četiri ili pet ulica koje podsećaju na bilo kakvo emancipatorsko i slobodarsko nasleđe grada vezano za radnički pokret. Ostalim ulicama su, prema izjavi predsednika Komisije za imenovanje ulica i trgova iz 2006. godine, „samo vraćena imena pre 1945.“. Pritom treba obratiti pažnju i na zanimljiv detalj da se kao godina diskontinuiteta uzima 1945. godina, a ne početak okupacije, čime se period fašizma i kolaboracije u najmanju ruku relativizuje.
Preimenovanje mnogih značajnih ulica može se opravdati njihovim jugoslovenskim karakterom i činjenicom da Jugoslavija više ne postoji. To je i urađeno prilikom najskorijeg talasa preimenovanja ulica pre oko mesec dana. Međutim, mnogo pre brisanja „jugoslovenskih“ ulica (od kojih su mnoge zapravo nosile ta imena još u devetnaestom veku), izbrisane su one eksplicitno vezane za komunizam. Očigledna je tendencija da se značaj osoba i događaja koje nestaju sa glavnih saobraćajnica ne samo umanji, nego i potpuno ukloni iz kolektivnog sećanja. Mnogi znameniti rođeni Beograđani ili ljudi koji su značajan deo svog života proveli u Beogradu, poput Ive Lole Ribara i Moše Pijade, izbrisani su sa mape grada i iz kolektivnog sećanja.
Situacija sa imenima ulica je dovedena do apsurda u poslednjih nekoliko godina, a najnovija kontroverza je možda još i najbezazlenija u nizu. Mnogo bizarniji slučaj odigrao se pre pola decenije kada je režim Aleksandra Vučića, povodom sedamdesete godišnjice oslobođenja grada,4 dodelio ulice komandantima Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, Koči Popoviću i Peki Dapčeviću. Čitava proslava protekla je u znaku neugodnog izbegavanja spominjanja političke ideologije dvojice komunista. Međutim, za davanje ulica komunistima, „antisrpski“ čin bez presedana nakon 1991. godine, nađeno je solomonsko rešenje: da bi Koča Popović dobio ulicu, sa mape Beograda nestala je Zagrebačka ulica, što su nacionalistički mediji u regionu odmah iskoristili za podizanje još jedne u nizu nacionalističkih histerija. Pored toga, usled želje za približavanjem Ruskoj Federaciji, 20. oktobra 2016. godine su svoje ulice u Beogradu ponovo dobili maršal Fjodor Tolbuhin i general Vladimir Ždanov, čija vojska je zajedno sa NOVJ oslobodila Beograd.
Gradski menadžer Goran Vesić je tom prilikom trijumfalno izjavio „da maršal Tolbuhin i general Ždanov zaslužuju dostojnije ulice od onih koje su im dodelile „bivše“ vlasti i istakao da su „predložene ulice na Novom Beogradu zaista pravi način da se odužimo ovim herojima“. Pritom je zaboravio da spomene da su dve značajne ulice u Beogradu, Resavska i Makenzijeva, do 1997. godine nosile imena generala Ždanova, odnosno maršala Tolbuhina. Što je naročito ironično uzevši u obzir da je u oba slučaja Goran Vesić bio deo gradske vlasti koja je imena tih ulica menjala – samo u dve različite političke stranke.
Lepši i stariji Beograd
Najozbiljnije i najopsežnije intervencije u javnom prostoru, međutim, ne odnose se na ulice – mnogo bitniji aspekti ideološke ofanzive na ulicama Beograda nalaze se u domenu arhitekture i skulpture. Pošto je prioritet u preimenovanju ulica dat onima koje su najeksplicitnije bile vezane za socijalizam, među prvima je iz Beograda nestao Trg Marksa i Engelsa, koji je i izgradila socijalistička država. Njih je zamenio Nikola Pašić, koji je pritom dobio i odgovarajući spomenik. Iako političar za čije ime se vezuje verovatno najveći broj korupcionaških afera u istoriji Srbije,5 postoji dobar razlog za njegov odabir.
Pašić se u današnjem kolektivnom sećanju ne predstavlja kao korumpirani političar koji se dve decenije održavao na vlasti intrigama, po mnogo čemu sličan današnjim vladarima, nego kao svojevrsni „ujedinitelj srpskih zemalja“, rame uz rame sa kraljem Petrom i njegovim sinom Aleksandrom. Tako se klasna priroda vlasti zamagljuje „patriotizmom“, čak i sto godina nakon određenih događaja, a siromaštvo i nejednakost u kom je živela većina stanovništva pod Pašićem i Karađorđevićima se briše iz istorije.
Prvi svetski rat ujedno je postao i centar državne politike sećanja, zahvaljujući odsustvu nezgodnih pobednika sa neprikladnim idejama poput Koče Popovića i Peka Dapčevića. Predstavlja se kao herojski i pravedni rat, u kojem se kralj povlači rame uz rame sa narodom, te deli njegove teškoće i sudbinu. Srbija je jedna od retkih zemalja gde se ovaj rat, skoro univerzalno prihvaćen kao besmislena klanica imperijalnih sila čak i kada pojam „imperijalizma“ ne postoji, slavi kao oslobodilački i pravedni. Tako na bivšu ulicu Maršala Tita sada gleda spomenik Nikolaju II Romanovu, u Rusiji još uvek poznatom pod nadimkom „Nikolaj Krvavi“. Ubica ruskog naroda i jedan od glavnih krivaca za izbijanje do tada najbrutalnijeg i najsmrtonosnijeg rata u istoriji čovečanstva dobio je spomenik u centru Beograda na stogodišnjicu početka tog rata.
Dosta je indikativna činjenica da ni Moskva ni Sankt-Peterburg nemaju javne spomenike Nikolaju II, te da je u Rusiji komemoracija poslednjih Romanovih vešto ostavljena isključivo pravoslavnoj crkvi. Istovremeno, devastaciju zgrade Generalštaba, dragulja socijalističke modernističke arhitekture, prikriva citat vojvode Živojina Mišića, koji sa tom zgradom nema nikakve veze. Što je zapravo i relativno pristojna sudbina, uzevši u obzir da je u jednom trenutku umalo postao hotel u vlasništvu arapskog kapitaliste.
Najveći problem za istoriju takozvanih „oslobodilačkih“ ratova koje je Srbija vodila između 1912. i 1918. godine svakako je bio i ostao Dimitrije Tucović, jedan od najvažnijih srpskih marksista, koji je i sam poginuo u Kolubarskoj bici. Njegovi zapisi, kao i zapisi njegovih saboraca, poput Koste Novakovića, o zločinima srpske vojske nad albanskim i drugim muslimanskim stanovništvom bacaju mračnu senku na navodno čisti i pravedni rat. Stoga nije nimalo začuđujuće da je Trg Slavija, koji je nosio Tucovićevo ime, preimenovan, a njegovi posmrtni ostaci i spomenik premešteni 2016. godine, da bi bili zamenjeni muzičkom fontanom.
Trg na kojem se nalazio prvi beogradski Radnički dom, sa kog su kretale prvomajske povorke i štrajkovi, i na kom je 1919. osnovana Komunistička partija Jugoslavije, predmet je devastacije već više od trideset godina, a sve statue i građevine koje asociraju na radnički pokret su uklonjene – ostao je samo Bogdanovljev spomenik Tucoviću, neprirodno smešten na plato ispred Narodne banke. Činjenica da je smešten na sasvim periferno i neprikladno mesto, a ne u recimo, park Manjež nekoliko stotina metara dalje, u kojem biste imaju i mnogi njegovi saborci, pokazuje koliko je malo današnjoj vlasti, inače opterećenoj simbolizmom, stalo do negovanja sećanja na radničke borce.
Glavni problem je socijalizam, a ne Jugoslavija
Suštinska ideološka orijentacija liberalno-kapitalističke države nužno je nacionalna. Etnička grupa ostaje jedini izvor legitimizacije vlasti u nacionalnoj državi, uprkos deklarativnim liberalnim pokušajima da se kategorija Srbina zameni apstraktnom i tobože neideološkom kategorijom građanina. Čak i predstavnici „građanske“ Srbije nastavljali su u praksi nacionalnu ideologiju, bilo da se radi o Tadićevom Parku Republike Srpske ili Đinđićevim mnogobrojnim nacionalističkim ispadima. S obzirom da liberalno-kapitalističke države, za razliku od komunističke vlasti, nemaju toliko jasno zacrtan budući ideal ka kojem društvo teži (osim apstraktne ideje „evropskih integracija“ koju retko prati javna rasprava ili bilo koje ozbiljnije promišljanje), nastali prazan prostor može da popunjava isključivo nacija kao sredstvo kolektivne kohezije i brisanja razlika između siromašnih i bogatih koje su osnovna odlika kapitalističkog društva. Nacija, kao i uvek, služi pre svega da prikrije klasu.
Iako se i u liberalnim kritikama posrbljavanje Beograda najčešće predstavlja kao napad na Jugoslovenstvo, činjenica je da vlastima ipak mnogo više smeta socijalizam. Ideja radikalno egalitarnog društva kao odgovora na današnje nejednakosti i zaostalost vlastima smeta čak i više nego Jugoslavija. Tako, recimo, grad upravo sa entuzijazmom obnavlja skulpturu jednog slovenačkog vajara, Lojze Dolinara, koja prikazuje devetnaestovekovnog trgovca Simu Igumanova, iako je pre samo godinu i po dana pokušala da ukloni skulpturu istog vajara koja prikazuje radnika i seljanku na ulasku u zgradu opštine Voždovac. Dakle, prostor „bez ideologije“ popunjava nacija, kojoj naizgled nisu bitni pojmovi kao što su komunizam ili kapitalizam – bitno je da smo svi Srbi. Međutim, izgleda da je ipak bitnije da nismo komunisti.
- Marco Abram, “Building the Capital City of the Peoples of Yugoslavia: Representations of Socialist Yugoslavism in Belgrade’s Public Space 1944-1961,” Politička misao 51/5 (May 2015): 38.
- Abram, “Building the Capital City of the Peoples of Yugoslavia,” 41-42.
- Abram, “Building the Capital City of the Peoples of Yugoslavia,” 43.
- Za odličnu kritiku ideološkog bućkuriša koji je premijer Vučić pripremio tim povodom videti tekst Nenada Glišića „Oslobođenje Beograda i jedna paradna poseta.“
- Pašića je savremenik, pukovnik Božin Simić, nazvao „tvorcem državne korupcije u poslekumanovskoj Srbiji i Jugoslaviji“. Marco [Božin Simić], „Državna kriza juna 1914. i juna 1928.“, Nova Evropa knjiga XVIII, broj 9 (11. novembra 1928), 265.
