Dugo odlagana privatizacija banja u Srbiji ulazi u svoju završnu fazu. Iako određeni broj banja i dalje pozitivno posluje, država želi da ih otuđi, čime se gubi mogućnost njihove dostupnosti široj populaciji, kao mesta za lečenje i rekreaciju.
Draga Prolom banjo, Ti si mi dala zdravlje, a još više drago osoblje koje ovde radi. Divim se Vama, vašoј kuhinji i dragim konobarima, i svim uslugama, radu i higijeni. Ja bih želela da svako ko bude dolazio da se uvek vrati u ovu najlepšu prirodu što je malo poštujemo. Zahvaljujem se svima na njihovoj dobroti. Neka ova godina bude još bolja. (Utisci gostiju Prolom banje.)
Srbija je država relativno bogata izvorima lekovite mineralne vode, kako hladne tako i tople. Kada se ovim izvorima dodaju lekoviti gas i lekovito blato, dobija se povoljno okruženje za razvoj banjskih lečilišta. U Srbiji postoji preko četrdeset banja, a lekari godišnje pošalju oko 50.000 pacijenata na rehabilitaciju u banjska lečilišta. Pored najpoznatijih i najposećenijih poput Vrnjačke, Sokobanje, Prolom, Bukovičke banje i ostale manje poznate i posećene banje zauzimaju značajno mesto u lečenju i rehabilitaciji pacijenata. Širok je dijapazon zdravstvenih indikacija koje se tretiraju u banjama širom Srbije. Od kardiovaskularnih, ortopedskih, reumatskih i neuroloških problema, do lečenja štitne žlezde, bolesti kože i respiratornih bolesti.
Privatizacija banja
Konačno kreće privatizacija srpskih banja. Prodaja propalih lečilišta. Država započinje privatizaciju banja. Da li će se konačno završiti privatizacija banja?
Ovo su samo neki od tendecioznih novinarskih naslova, koji se pojavljuju s vremena na vreme već nekoliko godina. Većina tekstova sa ovako bombastičnim naslovima kao jedini problem postavljaju to što banje u Srbiji još nisu privatizovane.
Osnovni problem s kojim se država Srbija suočila u pokušaju privatizacije banja jeste nerešeni pravno-imovinski status banja. Nakon oglašavanja prvih privatizacionih tendera, u spor sa državom umešao se PIO fond. Naime većina banjskih kompleksa građena je sredstvima PIO fonda, i zato ovaj fond polaže pravo na ove objekte. Ovo je potvrđeno i na sudu, i ozvaničeno je da imovina PIO fonda ne ulazi u državnu imovinu. Ova odluka se nije svidela ministrima u vladi i tadašnjem predsedniku vlade Aleksandru Vučiću.
Još 2016. godine, tokom predstavljanja svog ekspozea, Vučić se osvrnuo na sudski spor koji je PIO fond pokrenuo protiv države i naveo da PIO fond, dobija veliki deo novca iz državnog budžeta kako bi isplatio penzije, što je nazvao poklonom države, sada, prema njegovim rečima, tuži državu nastojeći da dokaže da ima vlasnički udeo u banjama – što je nedopustivo. Vučić je tada izjavio da neće čuvati banje za trinaest sindikalaca koji od njih ne mogu da naprave profitabilna preduzeća, zaboravivši potpuno na zdravstvene funkcije banja i podredivši sve logici profita.
S vremenom se pritisak na PIO fond povećavao, pa su različiti ministri sledili primer tadašnjeg premijera i pojašnjavli kako je nedopustivo to što PIO fond neće da preda državi vlasništvo nad banjama, kako bi privatizacija bila što lakše izvedena. U međuvremenu su stvorene i radne grupe kako bi se prevazišao ovaj „problem“, a u radnu grupu bila su uključena gotovo sva ministarstva i PIO fond. I „konačno“ smo početkom 2019. dobili vest da je postignut dogovor, i da će pored Kuršumlijske banje, koja je bila prva na listi za privatizaciju, biti prodate i Specijalna bolnica Bujanovac, Banja Koviljača, Niška banja, Sokobanja, Ribarska banja, „Merkur“ u Vrnjačkoj banji, „Gejzir“ u Sijarinskoj banji, Institut za lečenje i rehabilitaciju u Niškoj banji, „Termal“ u Vrdniku i mnoge druge; na spisku za prodaju je ukupno dvadeset sedam lečilišta u Srbiji.
Proces otuđenja banjskih lečilišta odvijaće se preko modela kao što su javno-privatna partnerstva, koncesije i potpunom privatizacijom. Kao potencijalni „investitori“ pominju se već usual suspects, između ostalog Miodrag Kostić, Petar Matijević, Filip Cepter, kao i strani biznismeni iz Azerbejdžana, Rusije, Kipra, itd. Zajedno s najavom posete potencijalno velikog investitora, hotelijera iz Azerbejdžana, ministar trgovine, turizma i hotelijerstva Rasim Ljajić izjavio je da precenjene vrednosti banja neće dovesti investitore, čime povlađuje „investitorima“ i svesno spušta već nisku procenjenu vrednost pojedinih banja.
Pri najavama privatizacije banjâ stalno se naglašava da su banje gubitaši i da samo pod privatnom kontrolom i upravom mogu profitabilno da posluju. Zdravstveni aspekt banjâ gotovo da se nigde ne spominje, i tek ponekad se provuče da bi budući vlasnik ipak trebalo da očuva i tu funkciju. Privatizacijom banja znatno bi se smanjio broj pacijenata koji bi mogli da priušte lečenje u banjama, dok bi se slanjem pacijenata o državnom trošku u banjska lečilišta novac iz već osiromašenog javnog zdravstva presipao u džepove privatnih vlasnika banja. Ostaje upitno šta će se desiti sa samim izvorištima koja po zakonu još ne mogu biti privatizovana, ali je velika verovatnoća da će i ona završiti u rukama kupaca banja, pošto se neki izvori nalaze na prostoru hotela ili privatnom zemljištu, čime bi se onemogućilo njihovo masovno korišćenje.
Jedan od vlažnih snova donosilaca odluka i investitora jeste da se po uzoru na druge države, pre svega Sloveniju i Mađarsku, banje pretvore u moderne spa centre. Da im se vrate onaj predratni „sjaj“ i elitni karakter koje su imale, a koji je narušen u socijalizmu, kad su postale svima dostupne. Naravno, cilj je privući bogate strane turiste, a ministar Ljajić je to već naveo kao nedovoljno iskorišćen potencijal, jer čak 80% posetioca u banjama čine domaći gosti.
Još su se Rimljani banjali
Još su stari Rimljani uočili lekovita svojstva izvora na Balkanu, i na nekim od njih izgradili prva rimska kupatila, odnosno terme, koje se smatraju pretečama banja na ovim prostorima. Tokom srednjeg veka nastavilo se s korišćenjem izvora lekovite vode. Dolazak Turaka Osmanlija nije umanjio korišćenje potencijala lekovitih izvorišta, već je povećao upotrebu, uz unapređenje infrastrukture izgradnjom turskih kupatila, takozvanih amana. Neka turska kupatila ostala su funkcionalna i do danas, kao što je slučaj sa amanima u Brestovačkoj i Novopazarskoj banji.
Nakon sticanja delimične, a kasnije i potpune nezavisnosti, banje dobijaju na značaju u zdravstvenoj zaštiti, pa se većina bolesti leči u banjskim centrima. Banje počinju da posećuju i gosti iz inostranstva, najviše iz Austrije i Mađarske. Lečenje i poseta banjama u periodu od sticanja nezavisnosti do kraja Drugog svetskog rata bile su privilegija viših društvenih klasa. Interesovanje vladajuće dinastije Karađorđević za banje dodatno je povećalo priliv tadašnje elite u banjska lečilišta. Sve do kraja Drugog svetskog rata za većinu stanovništva tadašnje Kraljevine Jugoslavije i njenih prethodnica banje su bile elitna i nedostupna mesta, dok je osnovna zdravstvena zaštita bila na vrlo niskom nivou.
Nakon Drugog svetskog rata dolazi do ubrzane modernizacije banja uz istraživanja i otvaranja novih lečilišta i turističkih kompleksa. Banje bivaju integrisane u zdravstveni sistem i iz godine u godinu rastao je broj pacijenata koji su o trošku države slati na rehabilitaciju i lečenje. Sve veći broj pacijenata, ali i dolazak novih turista, pratila je izgradnja novih lečilišta i konstantno proširenje smeštajnih kapaciteta uz unapređenje zdravstvene funkcije. Većina banjskih kapaciteta u socijalističkom periodu građena je sredstvima PIO fonda, što danas predstavalja delimičan problem državi u privatizaciji ovih lečilišta, građenih novcem i doprinosima građana preko PIO fonda.
Devedesete godine obeležilo je smanjeno ulaganje u banjske kapacitete i postepeno smanjenje broja posetioca i broja noćenja. Početkom dvehiljaditih znatno je ubrzana neoliberalna transformacija, kada se javljaju i prvi ozbiljni zagovornici privatizacije banja. Period dvehiljaditih obeležilo je i gašenje više banjskih lečilišta, koja su usled rezanja sredstava za zdravstvo proglašavana gubitašima i ostavljana da polako propadnu. Nakon što je gotovo sve privatizovano, u poslednjih desetak godina više puta je najavljivana privatizacija banja, praćena narativom iz vlade i medija kako je to jedino moguće rešenje za oporavak posrnulih srpskih banja.
Da li su banje stvarno propale?
Predstavljanje banja kao neiskorišćenog potencija i gubitaša čest je narativ koji se plasira kroz medije. Međutim, uprkos tome što se stalno predstavlja kako banje propadaju, u poslednjih pet godina banjski turizam beleži rast iz godine u godinu.
U odnosu na 2014. godinu, 2018. ostvareno je 690.355 noćenja više. Mnoge banje koje su 2014. smatrane gubitašima danas posluju pozitivno, delimično i zahvaljujući državnom podsticaju u vidu vaučera za domaći turizam. Dobro, ali i turizam u Srbiji je u neprestanom rastu, pa ove apsolutne brojke ne moraju ništa da znače, mogla bi biti zamerka proponenata privatizacije banja. Kad izračunamo proporcijalno koliko od ukupnog broja turista otpada na banjski turizam, dolazimo do 17,5% i ova brojka je proteklih pet godina stabilna, dok broj noćenja prelazi 27% ukunog broja noćenja ostvarenih u 2018. godini. Dakle banjski turizam se, uprkos nedostatku ulaganja, ne razvija sporije nego turizam u Srbiji, već tokom pojedinih godina ima čak i brži rast.
| Godina | 2014. | 2015. | 2016. | 2017. | 2018. |
| Ukupan broj posetilaca | 386.345 | 427.456 | 477.102 | 519.151 | 596.884 |
| Ukupan broj noćenja | 1.852.036 | 1.854.582 | 2.085.044 | 2.227.945 | 2.542.391 |
Tabela 1. Upredni pregled broja posetilaca i broja noćenja u svim banjskim mestima (Izvor: Republički zavod za statistiku)
Uprkost rastu broja posetilaca i broja noćenja, bilo bi zavaravanje reći da su banje trenutno u dobrom stanju. Banjskim lečilištima, naročito onim manjim, već decenijama je potrebno investiranje u poboljšanje turističke i zdravstvene usluge. Godine merâ štednje ostavile su trag, pa je ukupan banjski kapacitet ostao bez mnogo ležajeva, a pojedine banje su ostale i bez posetilaca. Ipak, rešenje nisu privatizacije i javno-privatna partnerstva, kojima se iskorišćavaju javni resursi zarad bogaćenja pojedinaca uz pretvaranje banja u elitne spa centre. Jedno od mogućih rešenja moglo bi biti javno ulaganje u unapređenje infastrukture u banjskim lečilištima, čime bi se dao taj mali vetar u leđa banjama da posluju još bolje, i povećalo se zadovoljstvo pacijenata i turista, uz generisanje nove vrednosti koja bi ostala u javnom vlasništvu.
