Novosadski odbor stranke Zajedno i Antifašistički front „23. oktobar“ su obeležili godišnjicu stradanja oko 1200 Jevreja, Srba i Roma u Novosadskoj raciji koju su predstavnici mađarskog okupacionog režima sproveli u Novom Sadu između 21. i 23. januara 1942. godine.
„I ove godine znamo da je važno da se zajedno, što masovnije okupimo, tako se podsetimo žrtava fašizma i pošaljemo jasnu poruku da to zlo koje je naše sugrađane tako surovo pobilo pre 82 godine nije neka neartikuisana, s neba pala, sila. To zlo ima ljudsko obličje nastalo dugogodišnjim brižljivim negovanjem mržnje i straha prema drugome i drugačijem, zasnovano na nepatvorenim lažima, zavaravanjima i medijskim manipulacijama, podsticano neznanjem, vođeno autoritarnom rukom pohlepnih moćnika“ objavili su predstavnici Antifašističkog fronta „23. oktobar“ u pozivu na okupljanje na Keju žrtava racije, koje je organizovano 22. januara. Kako komentarišu na portalu Radio 0.21, „sad je već uobičajeno da antifašisti odaju počast žrtvama Racije dan pre predstavnika lokalne vlasti i crkve“.
Nekoliko desetina građana okupilo se dan ranije, 21. januara, u Ulici Svetozara Miletića, koja je najviše stradala, da posluša javni čas o raciji koji je održala kopredsednica novosadskog gradskog odbora stranke Zajedno i profesorka sociologije u novosadskoj gimnaziji „Jovan Jovanović Zmaj“ Marija Vasić. Okupljeni su obišli nekadašnji Sokolski dom (štab okupatora, a kasnije i mesto njihovog suđenja), Dunavsku ulicu, gde je ubijen slikar Bogdan Šuput, Ulicu Sonje Marinković u kojoj se nalazila zadužbina Jelene Kon, Komemorativnu šetnju su završili na Keju žrtava racije kod spomenika Porodica.
Da li mislite da vi danas ne biste mogli da stradate u bezrazložnom masovnom ubijanju?
Komemorativnu turu na godišnjicu stradanja Vasić u svojstvu profesorke i autorke dve knjige sećanja o raciji vodi već godinama. Ona drži javni čas za učenike, ali i za šire građanstvo, jer smatra da komemoracija mora da ima i edukativni sadržaj. Da bi raciju iz neopipljive apstrakcije prevela u dublje iskustvo i kod svojih učenika i sugrađana pobudila empatiju, Vasić im pokazuje tačna mesta gde su se događala ubistva i pljačke i priča im o ljudima koji su tu živeli i umrli.
„Pitam ih: ‚Šta biste radili da se danas nađete u takvoj situaciji?‘ i ‚Da li su Novosađani mogli da pretpostave da im to dolazi, s obzirom na to da se u Čurugu slično desilo već 4. januara?‘ I onda razgovaramo o tome da u raciji nije stradao nijedan ni naoružan niti sumnjiv čovek, da su sve žrtve bile nevine i da oni, znajući da su nevini, nisu verovali da će iko moći da ih izvede iz kuće, strelja na pragu i pobaca u Dunav“, kaže za Mašinu Vasić.
Novosadska racija je deo pogroma koji su u Bačkoj od početka 1942. sproveli Hortijevi fašisti, a koji je zvanično odneo živote oko 4000 ljudi. „Tokom racije (u Bačkoj) su mađarske trupe klale, streljale, probadale bajonetima, a u selima kraj Tise i bacale žive i ranjene ljude pod led, uključujući i decu. Zvanično, ubijeno je 3.809 civila u Čurugu, Šajkašu, Titelu, Temerinu, Srbobranu, Mošorinu, Loku, Žablju, Đurđevu, Gospođincima, Gardinovcima, Vilovu, Bečeju i Novom Sadu. Nezvanično – preko 5.000 ljudi“, podsetila je prošle godine RSE.
Raciji je prethodilo gušenje otpora fašističkoj okupaciji
Januarskoj raciji je prethodilo nekoliko talasa terora nad stanovništvom Bačke i zverstava nad učesnicima ustanka protiv fašizma. Po navodima Vladislava Rotbarta, jugoslovenskog pisca i učesnika NOB-a, pripajanje Bačke Mađarskoj na proleće 1941. je pratio teror i zastrašivanje stanovništva.
„Devet meseci pre krvavog pokolja u Novom Sadu i drugim mestima širom Bačke mađarski regent Horti izdao je naređenje mađarskoj vojsci da zauzme Bačku i Baranju i prisajedini je Kraljevini Mađarskoj. Mirno zaposedanje ovih krajeva, omogućeno raspadom jugoslovenske vojske, nije odgovaralo interesima i potrebama mađarskih vlastodržaca. Njima je bila potrebna dramatika, izveštaji o borbama, o herojskim podvizima, kako bi se odvratila pažnja mađarskog naroda od nemaštine, bede i drugih unutrašnje-političkih i društvenih problema“, piše Rotbart o prvom stradanju Bačvana pod Hortijevcima u tekstu „Čije je delo Novosadska racija: Prilog istoriji Jevreja u Bačkoj“ iz 1965.
Prva streljanja civila dogodila su se u Sirigu, doslovno sedam dana nakon šestoaprilskog bombardovanja, dodaje Vasić. „Povodi za tako nešto su uvek isti: da se utera ljudima strah u kosti i da se predupredi ikakav otpor“.
Po svedočenjima učesnika NOB-a nakon ulaska okupacionih trupa u Bačku KPJ i Savez komunističke omladine Jugoslavije su ipak uspeli da organizuju mrežu ilegalaca i boraca. Reakcija okupatora na organizovanje otpora bile su čistke, hapšenja, vešanja i mučenja zarobljenih članova NOB-a, ali i civila.
„Žedna zemlja još dovoljno nije ni upila krv žrtava masovno pobijenih bez presuda, a u Bačkoj dolazi do novih strahota: do masovnog masakra omladine! – Hortijevskoj kliki je bilo sasvim svejedno koga će, koliko će njih i sa kakvim obrazloženjem obesiti. Cilj je bio da se Bačka zastraši, čak i po cenu hiljada i hiljada života, pa i po cenu da se željeni mir poistoveti sa spokojem groblja“, piše Đula Lukač u tekstu „Žuta kuća i štatarijalni proces“, delu zbornika Sećanja, iz 1985. Oni koji su privremeno pošteđeni neretko su slati na Istočni front i korišćeni za razminiravanje minskih polja, a oni koji i to prežive stradali su od tifusa.
Dehumanizovanje i ubijanje etnički drugačijih je stari metod skretanja pažnje sa domaćih socioekonomskih problema
Početkom 1942. predstavnici Hortijevog režima na teritorijama pripojenim Mađarskoj razmatrali su kako da snažnom akcijom dovrše započeto i uspostave autoritet nad stanovništvom i u očima centralnih vlasti. Kao povod za to odabrane su borbe u Žablju, 4. januara 1942. Odmah nakon njih u okviru „istrage protiv komunista, partizana i drugih elemenata koji su u savezu sa protivnicima mađarske vlasti“ kreće racija tokom koje će okupatorske vlasti ostvarivati još nekoliko ciljeva: u prvoj meri represiju nad Jevrejima, desetkovanje slovenskog stanovništva (pre svega onog naseljenog u Bačku nakon Trijanonskog sporazuma, odnosno tzv. kolonista) i, nezanemarljivo, čistu pljačku.
Rotbart naglašava da je antisemitizam bio presudan za razmere i sadistički karakter racije, ali ocenjuje i da je antisemitizam, kako u prethodnim stolećima, tako i u dvadesetom veku služio kao opravdanje za pljačku, te metod skretanja pažnje sa socio-ekonomskih problema. Sličnost teza iz narednog pasusa sa „pumpanjem“ nacionalizma u aktuelnoj krizi nije slučajna:
„U fašističkoj Mađarskoj bilo je premnogo nerešenih socijalnih problema. Masa bezemljaša bedno je životarila, nadnice poljoprivrednih i industrijskih radnika bile su mizerne. Hitlerovska Nemačka je iz Mađarske izvozila ogromne količine životnih namirnica, čije su cene i pored racionalisanog snabdevanja bile u stalnom porastu. Unutrašnje socijalne reforme nisu dolazile u obzir. Na unutrašnje političkom planu jedino sredstvo pomoću kojeg su vlastodršci pokušali da zataškaju nerešene socijalne probleme bio je antisemitizam, to staro oprobano sredstvo reakcionarnih vlastodržaca u sličnim društvenim situacijama…“.
Dodajmo i to da Rotbart skreće pažnju na to da je Mađarska komunistička partija već u februaru 1942. proglasom zahtevala da se vinovnici krvoprolića u Bačkoj izvedu pred sud.
Dželati na spisku „nevinih žrtava“
Marija Vasić se, po navodima Nova.rs, u obraćanju tokom komemoracije žrtvama Novosadske racije osvrnula na današnje društvene okolnosti, napominjući da je prisutna sveopšta relativizacija zločina, te podsećajući na to da su Novosadske vlasti nameravale da podignu „Spomenik nevinim žrtvama 1941-45“, sa spiskom „nevinih“ na kom se našlo dvadeset učesnika Novosadske racije.
Kako smo ranije pisali, iz „Antifašističkog fronta 23. oktobar“ su krajem 2021. upozorili da bi podizanje spomenika predstavljalo ruganje nevinim žrtvama fašističkog terora, budući da su na osnovu istraživanja spiska i uvidom u dosijee pojedinih lica, utvrdili da se na njemu nalaze pripadnici „svih kolaboracionističkih formacija, okupatorskih vojnih snaga uključujući i njilaše i ustaše, kao i okupacione špijune agente potkazivače, ali i osuđene razbojnike“ kao i organizatore Racije u južnoj Bačkoj.
Na spisku navodnih nevinih žrtava su, između ostalih, okupacioni gradonačelnik Novog Sada, odgovoran za ratne zločine počinjene u gradu tokom okupacije Mikloš Nađ; Đula Kramer, član Gornjeg doma mađarskog parlamenta i jedan od članova legitimacionog Odbora za vreme racije u Novom Sadu 1942. godine; Đula Zombori, upravnik okupacione policijske kapetanije u Novom Sadu koji je učestvovao u pripremi i sprovođenju novosadske racije; potpukovnik žandarmerije, komandant žandarmerijskih odreda koji su učestvovali u raciji 1942. godine Geza Batori; Milan L. Popović, zloglasni kolaboracionista i „predstavnik“ bačkih Srba u mađarskom parlamentu za vreme okupacije; Jožef Heđi, pripadnik organa Kontrašpijunaže koji je zlostavljao žrtve tokom racije 1942. godine i Janoš Tot, koji je ubio pet sinova Jelene Jovandić…
Iako je ovaj posao ugovoren, a izgradnja spomenika započeta u julu 2022., nakon što su građani predvođeni udruženjem Antifašistički front 23. oktobar i predstavnicima novosadskog odbora stranke Zajedno održali nekoliko protesta, postavljanje spomenika je stalo.
„(Fašističkom) principu ljudskog delovanja moramo se suprotavljati uvek i svuda da bi bolja budućnost bila moguća. Naša oruđa u borbi za slobodu su solidarnost, znanje i razumevanje, hrabrost i odgovornost kao i ljubav. Smrt fašizmu, sloboda narodu!”, poručili su Novosadski antifašisti.