Ove godine se obeležava stogodišnjica od osnivanja Komunističke partije Jugoslavije. U izgradnji partije, razvoju revolucionarnog radničkog pokreta, širenju socijalističkih ideja i borbi protiv stega patrijarha i kapitala, žene su odigrale ključnu istorijsku ulogu. Ovaj tekst govori o borbi socijalistkinja Jugoslavije u prvoj polovini 20. veka.
Dva najvažnija datuma međunarodnog radničkog pokreta su bila i ostala Prvi maj – praznik rada i Osmi mart – dan žena. Tekovine koje su se u jednom istorijskom trenutku učinile bezuslovnima i nedodirljivima, danas se čine skoro potpuno uništenima. O tome govori i ovogodišnji osmomartovski Protestni marš koji poziva na borbu protiv eksploatacije ženskog rada, neljudskih i ponižavajućih uslova života i rada, protiv feminizacije bede.
Gotovo se čini nemogućim da se za emancipatorske društvene tekovine, izborene pre više od sedamdeset godina, moramo iznova boriti i osvajati ih. Još nemogućnijim se čini da su se radna prava žena ( i muškaraca) toliko radikalno urušila i „vratila“ na nivo od pre gotovo sto godina. Doslovno, budući da se danas – kao i tokom dvadesetih i tridesetih godina 20. veka – pobune i štrajkovi radnica usmeravaju protiv poslodavaca koji trudne žene otpuštaju sa posla kako bi izbegli svoje obaveze prema njima, protiv atmosfere u kojoj se žene primoravaju da se vrate na posao i pre isteka bolovanja, protiv nesigurnog zaposlenja, diskriminacije u platama, protiv seksualnog uznemiravanja na radnom mestu, radnog dana dužeg od osam sati, protiv neplaćenog rada.
Sećati se borbenih proslava Osmog marta tokom tog burnog međuratnog perioda, znači govoriti o nužnosti (ponovne) borbe za ekonomsku, političku i socijalnu jednakost.
Borba za ženska radna prava
„Kako je i kad počelo?“ zapitaće se Mitra Mitrović u svom Ratnom dnevniku, prisećajući se svojih ilegalnih komunističkih aktivnosti tokom studija, te legalnih – kao osnivačice Omladinske sekcije Društva „Ženski pokret“ i urednice čuvenog emancipatorskog časopisa Žena danas. Možda posle prvih studentskih demonstracija u kojima je učestvovala? Ili na prvom putovanju sa ilegalnim materijalom, „na sastanku sa radnicima, pred fabričkom kapijom ili – četrnaestog decembra [1939.] – kad zapuca [policija] na beogradskim ulicama i pogodi u živo mlado Bosino telo…“ Ovo Mitrino prisećanje odnosilo se na same početke stvaranja nečega što će tokom ratnih dana postati najmasovnija ženska organizacija na jugoslovenskim prostorima koja je uspela da mobiliše najveći broj žena: Antifašistički front žena.
Iako savremeni revizionistički narativi, Kraljevinu Jugoslaviju prestavljaju kao uglađenu, gospodsku i građanski emancipovanu državu, radilo se o zemlji u kojoj je, prema popisu iz 1931. godine, 56,4% žena u zemlji bilo nepismeno (u Srbiji je broj nepismenih žena iznosio čak 78,7%).1 Po pitanju poboljšanja ekonomskog, pravnog i političkog položaja žena, ta „mlada“ kapitalistička država nije donela ništa progresivno. Štaviše, radilo se o zakonskom produbljivanju podređenog položaja žene. Njoj se ograničavala radna sposobnost, pravo na obrazovanje, nasleđivanje i zapošljavanje, kao i ono koje se ticalo roditeljskih prava i prava na starateljstvo, dok je institucija braka u većem delu zemlje i dalje bila pod crkvenom jurisdikcijom. Zakoni koji su se ticali radnog prava žena, a koji su potvrđeni i delimično unapređeni tokom 1922. godine, poput Zakona o zaštiti radnika, te Zakona o osiguranju radnika (zabrana noćnog rada, zabrana rada u rudnicima, plaćeno bolovanje od dva meseca pre i posle porođaja) tek su se sporadično primenjivali, a najčešće su ignorisani.2
U burnim dešavanjima tokom 1920. godine nakon velikog uspeha KPJ na opštinskim izborima, koji su pratile radničke i sindikalne borbe na mnogim frontovima (od generalnog štrajka železničara, pobunama seljačkog stanovništva, generalnim štrajkom rudara) organizovane radnice su i te kako imale udela. Iako su činile mali procenat angažovanih u industriji, one su učestvovale u štrajkovima, pravile su tzv. „crveni obruč“ oko fabrika kako bi sprečile prodor policije, organizovale kuhinje za štrajkače, učestvovale u prvomajskim protestima i daljem sindikalnom organizovanju radnica.
Specifičnu poziciju levo organizovanih ženskih organizacija, bliskih KPJ ili u direktnoj vezi sa njom u međuratnom periodu naročito je odredila agresivna državna antikomunistička politika donošenjem dekreta 1920. godine pod nazivom Obznana i Zakona 1921. godine o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi, a koja je kulminirala diktaturom kralja Aleksandra prograšenom 1929. godine, kada je zabranjen rad svim političkim partijama. Time je svako komunističko delovanje zabranjeno, a KPJ primorana na ilegalni rad, koji je trajao sve do početka Drugog svetskog rata.
U toku čitavog međuratnog perioda žene su progonjene, hapšene, osuđivane na višemesečne i višegodišnje kazne zatvora, maltretirane i tučene, neretko i ubijane u policijskoj represiji predratne države zbog „komunističkih propagandnih aktivnosti“. Tako je i Marija Matošić, radnica iz Beograda, uhapšena februara 1930. godine i okrivljena istog meseca jer je „primila od Otokara Keršovanija kutiju u kojoj su bili članci komunističke sadržine, namenjeni listu Bilten, zatim indigo i papir za umnožavanje tog lista, i sve to predala Baboviću.“3 Zbog toga je osuđena već u septembru na kaznu „strogog“ zatvora u trajanju od godinu dana, i na proterivanje iz Beograda na tri godine.
Omladinska sekcija i časopis Žena danas
U tako radikalizovanom društveno-političkom kontekstu – teroru kapitalističke države, socijalistkinje i komunistikinje su bile primorane da iznalaze nove oblike organizacije rada. U saradnji sa KPJ razvijane su političke taktike ulaska u legalne, nekomunističke ženske organizacije, kako bi se pronašao novi prostor delovanja, ali i oblikovalo novo (žensko) članstvo partije, te organizovano delovalo unutar svih društvenih slojeva. Radilo se na organizaciji unutar fabričkih komplesa, među tekstilnim radnicama, spremačicama, domaćicama, damama iz viših srednjih slojeva, studentkinjama i činovnicama, pravnicama i nadničarkama.
Prve pregovore za pokretanje Omladinske sekcije pri građanskoj organizaciji Društvo „Ženski pokret“ vodile su Mitra Mitrović i Dobrila Karapandžić, članice Komisije za rad među ženama pri Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju, koje su sekciju pokrenule 1935. godine. U godinama koje su dolazile, Omladinska sekcija je postala centar progresivnih akcija i aktivnosti žena, okupljajući studentkinje, radnice, službenice, domaćice ne samo iz Beograda, već iz čitave zemlje.
Mnogobrojne akcije i programe koje su inicirale u periodu između 1935. i 1940. godine, organizovane su na različitim lokacijama – od Univerziteta, javnih prostora do fabričkih hala, od centra Beograda, do njegove periferije, ili pak u nekom drugom mestu u unutrašnjosti. Ta ista ženska partijska ćelija Omladinske sekcije – koju su logistički pomagale i organizovale komunistkinje Vukica Mitrović i Spasenija Cana Babović, članice Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju, ubrzo pokreće i pomenuti časopis Žena danas kao organ komunističkog ženskog pokreta, u kojoj je predstavljanje žene, pored borbe za njena politička prava, bilo obeleženo i zahtevom za klasnom promenom društva.4
Kroz pisanje o svim važnim političkim dešavanjima u zemlji i svetu, od anšlusa Austrije, građanskog rata u Španiji, revoluciji u Kini, okupaciji Čehoslovačke, protiv fašizma i nacizma, često vrlo otvoreno antikapitalističkog, antirasističkog i antiimperijalnog stava, pa do političkih prava žena, radnim pravima, novom feminizmu, ženske svakodnevice, brige o deci, porodici, neplaćenom kućnom radu, i mnogim drugim temama, Žena danas nije bio samo politički već i didaktički list posvećen ženama. Takva Žena danas je uspela da stigne do najudaljenih krajeva zemlje, te zainteresovala različite slojeve žena, što se pokazalo naročito važnim tokom ratnih godina, kada je, u okviru Antifašističkog fronta žena, ovaj časopis odigrao značajnu ulogu u masovnoj politizaciji žena za antifašističku borbu. Kako naglašava Kjara Bonfiljoli, aktivistkinje su se našle na raskršću ovih kontradikcija: s jedne strane različiti uslovi političkog angažmana, a s druge različiti zahtevi „naprednog“ i „nazadnog“ načina života. Individualne težnje žena na polju obrazovanja, rada i bračnog života preplitale su se sa novim oblicima kolektivnog organizovanja i novim utopijskim rodnim vizijama.5
Osmi mart, nekad i sad
Takvo stanje na terenu reflekovalo se i na različite pokušaje organizovanja Međunarodnog dana žena, koje u periodu o kojem je reč, nije bilo često, niti masovno. Razlozi su bili mnogi. Pre svega se radilo o teroru države koja je svaku radničku i komunističku aktivnost brutalno suzbijala. Dodatno, i dalje je relativno mali broj žena bio aktivan u partijskim i sindikalnim organizacijama, dok se ni same partijske ćelije, uprkos direktivama, nisu dovoljno angažovale po pitanju rada među ženama, naročito u onim industrijskim granama, poput tekstilne industrije, gde su žene činile većinu radne snage.
U tom smislu zanimljivo je pogledati i pismo CK KPJ iz 1934. upućeno Mestnom komitetu KPJ Ljubljana u kojem se upozorava da bi „dalje zapostavljanje rada među radnicama i radničkim ženama značilo nastavljanje sektaškog rada, značilo bi nerazumevanje zadaća, koje stoje pred našom Partijom u skoroj budućnosti…“ te se dalje zahteva da zaduženi članovi Partije za rad među ženama angažuju na tom poslu više aktivista, da se upoznaju sa uslovima u kojima žive radnice, njihovim teškoćama i potrebama.6 Ipak, predratne proslave Međunarodnog dana žena, koliko god bile suzbijane državnom represijom, ostale su jedna od najefektnijih javnih formi za okupljanje većeg broja žena u antifašistički front (žena).
Tako, povodom proslave Osmog marta 1937. godine, zagrebački list Radnik piše:
Kod nas, na žalost, još nije taj dan mnogo poznat, ali ipak pojedine grupe žena na taj dan održavaju sastanke, na kojima ističu svoje osnovne zahtjeve.
Kada su i organizovane proslave, to je činjeno pod parolama borbe za mir i kroz antiratni i antifašistički front žena. Tek od 1938. godine, proslave dobijaju masovniji i borbeniji karakter, zahvaljujući aktivnijem partijskom radu. Proslave se organizuju sve više širom zemlje, na ulicama i u fabrikama, uprkos policijskom teroru. Jedna od najmasovnijih proslava 8. marta organizovana je 1941. godine u Zagrebu, u duhu protesta protiv rata, fašizma i porobljavanja, ali i protiv skupoće i ugnjetavanja radničke klase, neposredno pred okupiranje Jugoslavije i početka partizanskog oružanog ustanka.
Upravo će ta borba, omogućena antifašističkim frontom i socijalističkom revolucijom, biti upisana i u prvi posleratni Ustav donešen 1945. godine koji žene u socijalističkoj Jugoslaviji proglašava ravnopravnima s muškarcima u svim oblastima državnog, privrednog i društveno-političkog života, dok Osmi mart – Međunarodni praznik žena, proglašava zvaničnim praznikom. Članom 24. pomenutog Ustava žene su dobile zakonsko pravo da biraju i da budu birane, jednake plate za jednak rad, doneseni su radni i socijalni zakoni po kojima se štite interesi radnica, majki i dece, obezbeđuju zdravstveno i penziono osiguranje. Iz predratnih mreža ženskih organizacija, koje su svoje delovanje nastavile i tokom rata, formiran je Antifašistički front žena (AFŽ) 1942. koja je postala ključna organizacija i najvažniji kanal preko kojeg su žene u ratu ali i u prvim godinama mira, artikulisale svoje zahteve za ravnopravnošću sa muškarcima u svim društvenim sferama i postavljale horizont ka konačnom oslobođenju žena. Ovakav razvoj događaja, naglo prekinut 1953. godine AFŽ-ovim (samo)ukidanjem, opravdano je izazivao sumnju u dalji razvoj društvene emancipacije jugoslovenske žene i njihov povratak „u svoja četiri zida“.
Uprkos čitavom nizu problema i kontradikcija vezanih uz njihov realni društveno-ekonomski položaj, poput problema patrijarhata u socijalizmu, te problema neplaćenog kućnog rada, tako precizno sumiranim u inicijalnom sloganu „Proleteri svih zemalja, ko vam pere čarape?“ prve Međunarodne feminističke konferencije u SFRJ, pod nazivom „Drug-ca žena. Žensko pitanje. Novi pristup?“, organizovanom 1978. godine u Beogradu7, žene u Jugoslaviji ipak su decenijama bile zaštićene određenim (iako ograničenim) pravima izborenim u prethodnim krvavim borbama. Svih onih tekovina koje postojeći kapitalistički sistem urušava, svakodnevno, iz dana u dan – na radnom mestu, u kući, školi, bolnici – vukući nas sto godina u nazad.
Osmi mart kao Međunarodni dan žena, stoga treba slaviti kao dan ženske solidarnosti i borbenosti, radije nego ga proslavljati kao „dan majki“ u potrošačkoj groznici „darivanja poklona“. Zašto da ne – u mobilisanju svesti o tome da su upravo žene bile i biće masovni deo radničkih borbi, sastavni element klasnih borbi, telo Revolucije. Stoga, budimo borbene!
- Nada Cazi, Društveni položaj žene: kako slaviti naše praznike – 8. mart – Međunarodni dan žena, Pregled, Zagreb, 1974, str. 53.
- Isto.
- Jovanka Kecman, Žene Jugoslavije u radničkom pokretu i ženskim organizacijama 1918 – 1841, Narodna knjiga, Beograd, 1978, 428.
- Stanislava Barać, „Reprezentacija žene u beogradskoj periodici iz vremena međuratne Jugoslavije”, u: Drago Roksandić i Ivana Cvijović Javorina (ured), Desničini susreti 2005. – 2008.: zbornik radova, Filozofski fakultet u Zagrebu, Plejada, Zagreb, 2010, 67–79.
- Chiara Bonfiglioli, „Biografije aktivistkinja AFŽ-a: intersekcionalna analiza ženskog djelovanja”, u: Andreja Dugandžić i Tijana Okić (ured.), Izgubljena revolucija: AFŽ između mita i zaborava, Dobra knjiga, Sarajevo, 2016.
- Jovanka Kecman, Žene Jugoslavije u radničkom pokretu i ženskim organizacijama 1918 – 1841, nav. delo, 206.
- Videti: Marijana Stojčić, „Proleteri svih zemalja, ko vam pere čarape? Feministički pokret u Jugoslaviji 1978-1989“, u: Đorđe Tomić, Petar Atanacković (ured.), Društvo u pokretu. Novi društveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas, Cenzura, Novi Sad, 2009, 108-121.
