„Nakon dvije godine rada na istraživanju, pisanju kratkih biografskih crtica za završnu publikaciju i oslikavanja deset murala širom Srbije, mural Mitre Mitrović u centru Beograda predstavlja najbolji mogući zaokružetak“, izjavila je za Mašinu Nađa Bobičić, istraživačica u okviru projekta „Izuzetne žene Srbije“.
Mural Mitre Mitrović, prema rečima Bobičić – ali ne samo nje, već i nekoliko drugih žena čiji su likovi oslikani na zidovima širom gradova Srbije – značajan je dvostruko. „Ona je podjednako dio priče o ženskoj emancipaciji u Jugoslaviji, kao i priče o revolucionarnoj društvenoj emancipaciji 20. vijeka“.
Govoreći o trenutku nastanka ovog murala oslikanog na zidu zgrade u ulici Maršala Birjuzova, naša sagovornica je istakla da „u vreme kada desnica na vlasti svim snagama pokušava revizionistički da izbriše socijalističko jugoslovensko nasljeđe, kad su ulice preimenovane, spomenici revolucije i nevinih žrtava nacizma i domaćih kolabolacionista zapušteni ili osknavljeni, Mitra Mitrović se vraća na ulice Beograda.“
Znamo li ko je bila Mitra Mitrović
Mitra Mitrović je bila jedna od ključnih učesnica revolucionarnog komunističkog pokreta u Jugoslaviji. Prvo kao studentkinja književnosti, zatim kao članica studentskog revolucionarnog pokreta, te konačno i članica Komunističke partije Jugoslavije tih burnih tridesetih godina 20. veka, svojim legalnim i ilegalnim radom doprinosila je povezivanju mnogih progresivnih aktera, organizacija i pokreta u jednu – Narodno-oslobodilačku borbu.
Njen uporni rad na osnivanju Omladinske sekcije Društva „Ženski pokret“, te uređivanju čuvenog feminističkog časopisa Žena danas tih predratnih godina, pripremio je teren za stvaranje onoga što će tokom ratnih dana postati najmasovnija ženska organizacija na jugoslovenskim prostorima koja je uspela da mobiliše najveći broj žena: Antifašistički front žena.
Citirajući njene reči u propratnom tekstu o iskustvu strahota Drugog svetskog rata i „nadljudske“ antifašističke borbe, autorke projekta ističu da je Mitra Mitrović predstavnica „tadašnje mlade generacije koja se okrenula socijalizmu kako bi se prvo borila protiv unutrašnje nepravde, a potom i protiv naci-fašističke okupacije“.
„Ova je generacija kao pobednička izašla iz rata, a potom od temelja gradila novi socijalistički sistem,“ navele su.
U tim pomenutim rečima u predgovoru autobiografiji pod nazivom „Ratno putovanje“ (1953.) Mitra Mitrović je zapisala:
„Ništa mi, međutim, ne bi smetalo ako bi mlad svet čitao ove moje uspomene kao neko daleko, nedoživljeno iskustvo, iskustvo starijih, kao neku istoriju koja se neće ponoviti. To zato što smo se mi u narodnoj revoluciji borili i da rata više ne bude. Htela bih da smo zauvek pobedili rat, pa makar moje uspomene, u onom svom delu koji kazuje strahote rata, bile jednom zastarela priča.“
Mitra Mitrović kao značajna kulturna i društvena radnica u novoj, socijalističkoj Jugoslaviji
Kao prva ministarka u istoriji Srbije i Jugoslavije – na poziciji ministarke prosvete u Prvoj Vladi Narodne Republike Srbije, Mitra Mitrović bila je, u posleratnim godinama, jedna od najzaslužnijih za masovno opismenjavanje jugoslovenskog naroda.
Bila je i poslanica Narodne skupštine Srbije i Savezne skupštine SFRJ u više saziva, kasnije sekretarka Komisije za školsku reformu i direktorka Saveznog zavoda za proučavanje školskih i prosvetnih pitanja.
U obrazovnim politikama koje je zastupala tih godina sigurno možemo pronaći uticaje Roze Luksemburg i njenog pisanja o značaju obrazovanja i kulturnog delovanja, te njenog revolucionarnog eksperimentisanja u ranom Sovjetskom savezu, kako o tome u različitim povodima piše književna teoretičarka, Stanislava Barać.
O njenoj velikoj angažovanosti u rukovođenju prosvetnom politikom i kulturnim životom u Srbiji, te o njenoj posleratnoj reputaciji kao „zaštitnici talentovanih mladih stvaralaca, posebno onih okupljenih oko tek obnovljenog NIN-a“, piše i istoričar Veljko Stanić, u nedavno objavljenoj naučnoj studiji posvećenoj autobiografskim zapisima iz Lične zaostavštine Mitre Mitrović („Parče velikog života“: Mitra Mitrović o tridesetim godinama 20. veka“, objavljen u zborniku posvećenom časopisu Žena danas, 2022.)
Veljko Stanić nam u svojoj studiji daje i kratki portret Mitrine ličnosti iz pera Miodraga B. Protića, modernističkog slikara, istoričara umetnosti, jednog od inicijatora i prvog direktora Muzeja savremene umetnosti u Beogradu, zapisanog početkom devedesetih godina 20. veka:
„Lice trouglasto – čelo široko, ispod naglašenih obrva oči razmaknute, krupne, crne, kao na fajumskim likovima. (Milunović ju je tako i naslikao.) Sivi kostim, uski blejzer, i zvonasta duga suknja, tašna preko ramena o kaišu (sećanje na partizanske oficirske torbice) – ta moda se i nazivala Mitrinom.“ Uz ovakav opis koji se, makar u tragovima, može nazreti i na samom muralu u Birjuzovoj, Protić je dodao da je Mitra tih godina, oko svog Ministarstva počela da okuplja najpoznatije književnike, likovne umetnike i muzičare, te da je ona u Srbiji postavila temelje kulturne politike pedesetih, „u nju uvela kolektivnu pamet, ličnosti od znanja, ukusa i ugleda“.
Uspevela je da obezbedi relativno velika sredstva, kako dalje navodi, za otkup „najboljih likovnih dela i imenovala stručnu komisiju koja ih je birala, pa je broj izložbi posle 1950. brzo porastao – primer su sledili Beograd, federacija, državne ustanove… U vrhu vlasti zastupala davnašnju ideju o osnivanju Moderne galerije.“
Sve su ovo malo poznate činjenice iz njene posleratne radne biografije koje su dovele do tektonskih promena i ogromnog razvoja u sferi kulture, umetnosti i obrazovanja u socijalističkoj Jugoslaviji.
Mitra ponovo zakoračuje u naš prostor
Naša sagovornica, književna kritičarka, Nađa Bobičić, komentariše da se tako od svih mogućih termina u protekle dve godine baš tih nekoliko prednovogodišnjih dana pomalo simbolično pogodilo da „kada su održavani najskoriji studentski protesti bude proljeće u decembru, i da se konačno poklope sve kockice“ kako bi umetnica Jana Danilović mogla da oslika mural Mitre Mitrović.
„Sa zida u Maršala Birjuzova kao da ponovo zakoračuje u naš prostor, da se prkosno pridruži novim generacijama u borbi protiv fašizma“, navela je.
Bobičić je govorila i o izazovima sa kojima su se suočavali partneri na projektu, posebno tim iz Ambasade Holandije koji je producirao izvođenje oslikavanja. „Izazovi su bili višestruki, od birokratskih, organizacionih, čak i onih uslovljenih vremenskim prilikama“, naglasila je i zaključila:
„Konačno svi su murali završeni, reakcije su uglavnom bile vrlo pozitivne i naročito nas raduje što su sve te hrabre žene konačno vidljive u javnom prostoru na jedan savremen i angažovan način. Takođe, važno nam je bila da u izradu murala budu podjednako uključene muralistkinje.“
Projekat „Izuzetne žene Srbije“, pokrenula je Ambasada Kraljevine Holandije u saradnji sa Centrom za ženske studije i Kulturnim centrom GRAD u cilju oslikavanja murala posvećenih izuzetnim ženama iz naše prošlosti. Na muralima su predstavljene: Vera Nikolić, Jovanka Bončić Katerinić, Branislava Perović Nešković, Ljubica Marić, Gina Ranjičić, Jelena Dimitrijević, Vera Crvenčanin Kulenović, Mitra Mitrović, Hafizi Demirović i Jelisaveta Načić.
