Moj otac se vratio kući u kasne popodnevne sate, oronuo, naglo ostareo, sa onim strašnim pogledom što ga je imao u Kovinu tri godine pre toga. Taj dan što ga je proveo na Dunavu i to čekanje na red pred kabinama kao u predvorju pakla (a nije mogao da ne čuje pucnje i urlike i bućkanje vode) potpuno su srušili njegovo ionako načeto zdravlje.
Danilo Kiš o Raciji, iz razgovora sa Gabijem Gajšmanom, 1987. godine
Poslednjih godina, prva asocijacija na „spomenik u Novom Sadu“ nije „Porodica“ Jovana Soldatovića na Keju, posvećena žrtvama Novosadske racije Hortijeve soldateske sprovedene nad jevrejskim, srpskim i romskim stanovništvom Novog Sada (i Južne Bačke) u januaru 1942. već „spomenik nevinim žrtvama 44/45“.
Odluku o postavljanju spomenika donela je 2018. godine tada aktuelna gradska vlast, koju su činile desne i konzervativne političke struje – Srpska napredna stranka, Pokret za obnovu kraljevine Srbije i Savez vojvođanskih Mađara. Sednicu na kojoj je izglasana odluka o postavljanju spomenika, odbornici Socijalističke partije Srbije i Lige socijaldemokrata Vojvodine napustili su pre glasanja. Iako idejno rešenje spomenika za koji je raspisan tender u vrednosti od 1,5 miliona dinara ne predviđa javno isticanje imena „nevinih žrtava“ već samo natpis „U spomen svim nevinim žrtvama“ na srpskom, mađarskom i nemačkom jeziku, registar žrtava za tajne grobnice nakon septembra 1944. Ministarstva pravde, na koji inicijativa referiše, problematičan je iz više razloga. Na njemu se nalaze imena osuđenih ratnih zločinaca, imena lica koja su u tom periodu bila još uvek u životu, kao i ponovljena imena i prezimena.
Nemar i nepoznavanje osnovnih principa istoriografske metodologije, zajedno sa povećavanjem brojeva žrtava, ne samo da spisak čine gotovo neupotrebljivim, već pokazuju da istraga nije pokrenuta u nameri da se oda počast civilnim žrtvama, već da se dodatno učvrsti narativ o jednakoj krivici oslobodilaca, okupatora i njihovih saradnika.
Tako će ratni zločinci, kolaboracionisti i kvislinzi, osamdeset godina nakon zločina, dobiti svoje mesto u javnom prostoru, i tako biti rehabilitovani.
„Sećanje je spomenik tvrđi od kamena“
Novosadski slučaj istovremene memorijalizacije zločinaca i žrtava nije usamljen. Tako je u Subotici, na spomeniku „Ptica slomljenih krila“, podignutom 1994. na inicijativu lokalnog ogranka Socijalističke partije Srbije (iste one čiji su odbornici skoro tri decenije kasnije u Novom Sadu izašli sa glasanja), u nizu imena streljanih civila, pronađeno najmanje osam imena osuđenih ratnih zločinaca. Razlika između subotičkog i novosadskog slučaja jeste u hronologiji otkrivanja spornih imena. Dok je u Subotici propust utvrđen nakon podizanja spomenika, zahvaljujući preživeloj sugrađanki koja je prepoznala ime ratnog zločinca, u Novom Sadu se za (ne)dela „nevinih žrtava“ zna od trenutka kada je inicijativa pokrenuta, kada su istoričari i organizacije detaljno istražili izvod iz registra za grad Novi Sad.
Činjenica da gradske vlasti nisu konsultovale istorijsku građu, da državne vlasti ignorišu manjkavost registra, kao i da uporno odbijaju da odluku o spomeniku revidiraju, ili bar smisleno adresiraju problem, dovodi do zaključka da se, ipak, ne radi o slučajnom propustu, već o tendencioznom rehabilitovanju zločinaca, prekrajanju prošlosti i urušavanju kolektivnog sećanja na najsvirepiji zločin u istoriji grada – Novosadsku raciju. Podizanjem spomenika se žrtve Racije, njih 1246, stavljaju u isti status kao i njihovi dželati, što nije problematično samo iz moralne perspektive, već otvara vrata drugim relativizacijama i čini društvo tolerantnim na fašizam i njegove savremene varijacije.
Presumpcija nevinosti
Druga važna razlika između spomenika je u njihovoj lokaciji. Subotički spomenik nalazi se na Senćanskom groblju, mestu koje, iako dostupno svima, jeste u velikoj meri i zaštićeno, s obzirom da groblja imaju društvenu funkciju socijalizacije bola usled gubitka voljene osobe, te podrazumevaju određeni stepen izolacije.
Sa druge strane, postavljanje novosadskog spomenika podrazumeva i izgradnju parka, što će ga učiniti delom javnog prostora sa socijalizacijskom i integrativnom društvenom funkcijom, kakvu javni spomenici imaju. Činjenica da na spomeniku neće stajati spisak imena ne umanjuje štetu, jer spomenici nisu samo materijalna obeležja, već skup simbola koji posmatračima sugeriše važnost neke pojave, ideje, kolektivne ili individualne žrtve. Ovakvim planom, spomenik bi trebalo da postane mesto okupljanja, učenja i legitimacije „novog“ ideološkog poretka, u kome se, naizgled, ispravljaju nepravde koje su počinili politički prethodnici, od kojih je neophodno napraviti jasan i nedvosmislen otklon.
U ovom konkretnom slučaju, ideološki otklon podrazumeva potpuno zanemarivanje antifašističkog nasleđa i izjednačavanje oslobodilaca sa okupatorima, pa su tako Nađ Mikloš, gradonačelnik Novog Sada iz vremena okupacije, Batori Geza, okupacioni načelnik žandarmerije koji je direktno učestvovao u sprovođenju Racije, Tot Janoš, osuđeni masovi ubica ili Nađ Jelena, osuđena podstrekivačica ubistva četvoro članova srpske porodice, novosadskim vlastima postali pogodniji izvori legitimiteta od pripadnika i pripadnica narodnooslobodilačkog pokreta.
Diskusija o potencijalnim zločinima oslobodilačke vojske nad civilima bi možda mogla biti otvorena, da se radi o bonafides imanentnoj kritičkom sagledavanju prošlosti, a ne o njenoj političkoj zloupotrebi. Svrstavanje zločinaca odgovornih za najsvirepije egzekucije, mučenja i progone na listu nevinih žrtava, dovodi u pitanje objektivnost, verodostojnost i valjanost procesa koji se predstavlja kao suočavanje sa prošlošću. Ovakve tendencije, prisutne jednako u istorografiji, političkoj teoriji ali i praksi, posledica su „teorije o dva totalitarizma“ koja fašizam i socijalizam, predstavlja kao jednake krivce za masovna stradanja civila 20. veka.
Na talasu postideologije, koja je ništa drugo nego dominantna ideologija, domaći politički akteri nastoje da „isprave greške prethodnika“ ignorišući istorijske činjenice i brišući konsenzus o antifašističkoj prošlosti. Paralelno sa tezom o dva antifašistička pokreta, domaćom varijacijom teorija o dva totalitarizma, trenutni režim nastoji da antifašizam potpuno isprazni od sadržaja, nacionalizuje ga i početniči, istovremeno se razračunavajući sa socijalizmom nad čijim infrastrukturnim tekovinama i dalje profitira.
Golub koalicionog mira
Kako je došlo do toga da desničarske partije, inicijatori i podržavaoci četničkih rehabilitacija, poput Mihailovićeve i Kalabićeve, koje se predstavljaju kao zastupnici „nacionalnih interesa“ i čuvari sećanja na žrtve, uvek srpske nacionalnosti, učestvuju u inicijativi za podizanje spomenika zločincima počinjenim upravo nad srpskim stanovništvom u Novom Sadu?
Izgleda da se ipak radi o uskopolitičkim interesima i „miru u kući“, ovoga puta, gradskoj. Spomenik se postavlja kao simbolično pomirenje Srba i Mađara, iako pripadnice i pripadnici ova dva naroda žive na istom prostoru vekovima, odnosno decenijama nakon Racije. Novosadski gradonačelnik, Miloš Vučević, izjavio je da „ne treba kopati po kostima, već krenuti dalje“ iako to kretanje dalje ne podrazumeva očuvanje kolektivnog sećanja, već podmirivanje kratkoročnih potreba lokalnih i spoljnopolitičkih partnera vladajuće partije, poput Viktora Orbana.
Praveći ustupak na račun traumatične i bolne istorije, trenutni režim osigurava političke poene postepenom fabrikacijom istorije. Međutim, kada je spoljnopolitički kontekst drugačiji, žrtve preko noći postaju važne, kao kada Aleksandar Vučić, takođe preko noći, odluči da privatno poseti Jasenovac. Plan da nenajavljen i van zvaničnog protokola poseti spomen obeležja na teritoriji susedne suverene države, nije realizovan zbog nemogućnosti hrvatskih vlasti da, u izuzetno kratkom roku, odgovore na zahteve zvanične posete, koja nije i ne može biti privatna, ma kako je predsednik nazivao. S obzirom na funkciju Aleksandra Vučića i značaj lokaliteta koji namerava da poseti, poseta je, prema važećim diplomatskim protokolima, morala biti zvanično najavljena, na isti način na koji njegov veliki prijatelj, Viktor Orban, najavljuje svoje letovanje na hrvatskom primorju.
Nakon uljudne diplomatske note, otpočeta je tabloidna kampanja u kojoj su jasenovačke žrtve još jednom poslužile kao sredstvo političkog razračunavanja sa vlastima Republike Hrvatske. Kampanja „neću na more, hoću u Jasenovac“ nastavila je svojim tokom sve do početka avgusta, obeležavanja godišnjice Oluje, kada se ponovo ukazala prilika za stradalničkim narativom vlasti, koji brojeve stradalih, prognanih i nestalih koristi kao usputnu referencu. Ovoga puta, centralni događaj Dana sećanja na žrtve Oluje organizovan je u Novom Sadu, u istom gradu koji će uskoro dobiti spomenik ratnim zločincima, što dovodi do zaključka da su aktuelnoj vlasti ljudske žrtve važne samo onda kada to dozvoljavaju koalicioni dogovori i spoljnopolitičke aspiracije.
Sveže ofarbano!
Kada presude ništa ne znače, a država nema nameru da se suoči sa sopstvenom ratnom prošlošću, svaki prazan prostor i svaki beli zid su u potencijalu spomenik zločincima. Tako je grad Beograd ponosni vlasnik murala Ratku Mladiću, iznova obnavljanog svaki put kada bi neko probao da ga uništi, i strogo čuvanog kako bi se ti pokušaji u budućnosti osujetili. O muralu kao svojevrsnom spomeniku 21. veka, bivše i sadašnje gradske vlasti imaju blagonaklon stav, a najsvežiji gradonačelnik Beograda, Aleksandar Šapić, mural osuđenom ratnom zločincu vidi kao komunalno pitanje, a ne kao prostornu manifestaciju (ne)prevladavanja prošlosti.
Ukoliko država revidira istoriju čak i kada se, zaslugama partizanskih jedinica i narodnooslobodilačkog pokreta koje se tendenciozno umanjuju ili potpuno ignorišu, našla na njenoj „ispravnoj strani“, ne iznenađuje ni nesposobnost da se suoči sa prošlošću ratnih zločina u jugoslovenskim ratovima.
Ukoliko se zaista postavi, novosadski spomenik predstavljaće materijalizaciju istorijskog revizionizma, potpuno neosetljivog na istorijske činjenice, građu i dokaze. Kada zanemarite svedočanstva ljudi koji su izgubili sve članove porodice u jednom danu, kada direktno odgovorne za njihovu smrt predstavite kao „nevine žrtve“ ili heroje, sudelujete u savršenom ratnom zločinu o čijim razmerama i okrutnosti više nema ko da progovori.
Pod izgovorom traganja za pravdom, vlast1 i državni istoričari degradiraju kolektivno sećanje na neke od najvećih zločina protiv čovečnosti počinjenih na ovim prostorima. Kompromitovani spomenici svedoče paradoksu današnje desnice – oni koji broje krvna zrnca, brane vekovna ognjišta i šibicare brojevima stradalih i prognanih, zaborave na stradalništvo čim politički račun to zatraži.
Kako spomenici uvek imaju ideološki otisak sadašnjosti i dosta govore i o onima koji ih podižu, možda bi spomenik „nevinim žrtvama 44/45“ trebalo posmatrati kao svedočanstvo trenutnog društveno – istorijskog konteksta i njegov skromni doprinos borbi, ovoga puta anti-antifašističkoj.
