Rok za postavljanje spornog spomenika „nevinim žrtvama 1944/45“ na Limanu u Novom Sadu ponovo je istekao 19. oktobra. Travnata površina koja se nalazi između Mornarice, Supermarketa „Lidl“ i stambenog bloka zgrada na uglu ulica Ive Andrića i 1300 kaplara već mesecima stoji zapuštena.
Inicijativa za podizanje ovog spomenika pokrenuta je od strane gradskog odbora Saveza vojvođanskih Mađara (SVM) i posvećena je stradalima posle oslobođenja Novog Sada u Drugom svetskom ratu. Međutim, od samog početka, glavni problem predstavlja spisak žrtava na koji se SVM poziva, jer se na njemu nalaze i imena više osuđenih ratnih zločinaca, među kojima su nalogodavci, organizatori i izvršioci Novosadske racije.
Projektom izgradnje spomenika predviđeno je formiranje malog trga sa skulpturom u središtu popločanog platoa i pristupnim stazama. Letos su započeti radovi na podizanju temelja, ali se nakon protesta koji je u julu mesecu organizovao Antifašistički front 23. oktobar ništa nije desilo. Novi rok, koji je bio određen na zahtev izvođača radova zbog suše, prošao je još jednom bez ikakvog zvaničnog objašnjenja iz Gradske kuće.
Decenije doslednosti
Odluku o podizanju spomenika „nevinim žrtvama 1944/45“ donela je gradska vlast u Novom Sadu pre četiri godine, a oko nje su se ujedinile Srpska napredna stranka (SNS), Savez vojvođanskih Mađara (SVM) i Pokret za obnovu kraljevine Srbije (POKS). Protiv te odluke poslednjih godinu dana protestuju građani, pojedine političke stranake i nevladine organizacije.
Spisak „nevinih žrtava“ na koji se poziva inicijativa za podizanje spomenika „nevinim žrtvama 1944/45“ deo je registra žrtava koji je sastavila Komisija za tajne grobnice ubijenih posle 12. septembra 1944. godine, a koju je još 2009. godine formirala Vlada Republike Srbije, tada predvođena Demokratskom strankom (DS) i Socijalističkom partijom Srbije (SPS). Iako na spornom spomeniku nije predviđeno da se nađu ispisana imena žrtava kojima se on podiže, spomenik, kao i spisak „nevinih žrtava“, proizvod je višedecenijskog istorijskog revizionizma koji je zajednički za gotovo sve vladajuće strukture od raspada Jugoslavije do danas.
Iako prisutna i 1980-ih godina, politika istorijskog revizionizma dobija na snazi tokom 1990-ih, a nakon što Demokratska opozicija Srbije (DOS) 2000. godine pobeđuje režim Slobodana Miloševića, revizionizam biva postavljen u pravne okvire. Tokom kohabitacije SPS sa različitim delovima Demokratske opozicije Srbije (DOS) došlo je do potpunog izjednačavanja partizanskog i ravnogorskog pokreta, koji se sada jednako nazivaju antifašističkim, iako je istorijska činjenica da su se četnici na kraju rata povlačili zajedno sa okupacionim i drugim kvinsliškim snagama sa prostora bivše Jugoslavije.
Rehabilitacija kolaboracionista se javnosti posluživala pod parolom nacionalnog pomirenja. Tako je 2004. godine, za vreme prvog premijerskog mandata Vojislava Koštunice, na predlog SPO donet zakon koji je izjednačio prava bivših pripadnika partizanske i četničke vojske, uključujući i pravo na ratne penzije.
Takođe, DS je tokom svog najaktivnijeg i najpopularnijeg perioda bila predvodnica donošenja Zakona o rehabilitaciji (2006. godine) i Zakona o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju (2011. godine). Jedna od glavnih perjanica DS u ovom procesu bio je Slobodan Homen, tadašnji državni sekretar u Ministarstvu pravde, koji je ostao upamćen po izjavama da Dragoljub Mihailović (vođa ravnogorskog pokreta) nije bio ratni zločinac i saradnik okupatora, a sve u prilog rehabilitacije vođe ravnogorskog pokreta, koja će biti ozvaničena nekoliko godina nakon što je DS ostao bez vlasti.
Falsifikovanje istorije u doba Srpske napredne stranke
Dolaskom SNS-a na vlast, otišlo se korak dalje. Više nije u pitanju izjednačavanje partizana sa kvinsliškim snagama, već se oslobodioci – partizanski pokret – praktično izjednačavaju sa fašističkim okupatorima. Postavljanje spomenika „nevinim žrtvama 1994/45.“ bilo bi otelotvorenje ovakve politike koja propagira postojanje dva suprostavljena totalitarizma: fašističkog i komunističkog.
Baš kao u kultnom romanu „Klanica pet“ Kurta Vonegata, kada jedan od likova gleda dokumentarac o Drugom svetskom ratu tako što premotava VHS kasetu unazad, dobijajući potpuno drugačiju perspektivu, tako i za revizioniste i poražene snage, stradanje počinje na kraju rata, a oslobođenje od fašizma za njih je početak okupacije.
Činjenica je da je nakon završetka rata nova vlast u Jugoslaviji počela sa hapšenjem svih pripadnika i zapovednika onih vojnih jedinica protiv kojih se borila. Sličan scenario viđen je u gotovo svim oslobođenim zemljama. Sudski procesi su bili veoma brzi, a presude su mahom bile najstrože moguće, uz obrazloženja da su optuženi krivi za dela izdaje i saradnje sa okupatorom.
Ovakvi procesi su vođeni u mnogim zemljama, ali je evidentno da se rehabilitacija kolaboracionista poslednjih decenija pojavljuje u različitim oblicima (istoriografski, nezvanično, simbolično) najčešće u zemljama koje su bile deo SSSR i Varšavskog pakta. I mada bivša Jugoslavija ne pripada ovoj grupi država, čini se da se u njenim bivšim republikama otišlo korak daje, naročito kada je reč o zvaničnom rehabilitovanju.
Ono što je primetno kao tendencija u poslednjoj deceniji, tokom vladavine SNS-a, jeste i favorizovanje Prvog svetskog ili tzv. „Velikog rata“, čiji se period romantizuje i veliča. Tako je npr. u oktobru 2014. godine u Beogradu organizovana proslava povodom dana oslobođenja u Drugom svetskom ratu, četiri dana pre datuma kada se to oslobođenje desilo, kako bi se proslava poklopila sa zvaničnom posetom ruskog predsednika Vladimira Putina. Pritom je vojna parada organizovana uz obeležja vojske kraljevine Srbije, bez ikakvih simbola onih koji su ovo oslobođenje sproveli u delo.
Bliske veze sa još uvek aktuelnim ruskim predsednikom spajaju lidere Srbije i Mađarske – Aleksandra Vučića i Viktora Orbana, zahvaljujući čijoj političkoj i poslovnoj saradnji je i došlo do ideje za sporni spomenik u Novom Sadu. Takođe je činjenica i da jedan ovakav spomenik, gotovo istog imena, već postoji u Čurugu, u neposrednoj blizini Novog Sada, kao i da su na njemu još 2013. godine tadašnji predsednici Srbije (Tomislav Nikolić) i Mađarske (Janoš Ader) zajednički položili venac.
Ipak, celokupna saga oko postavljanja spomenika u Novom Sadu, u koju je uključeno nekoliko propalih tendera i već pomenuto pomeranje rokova, uliva nadu da se ni vladajućim strukturama ovaj posao baš ne radi do samog kraja. Uostalom, samo par stotina metara dalje od mesta predviđenog za spomenik, na primeru Šodroša, videli smo kako izgleda sprovođenje problematičnih projekata u delo, onda kada su ozbiljniji finansijski motivi uključeni u igru. Ostaje pitanje i da li se u Orbanovom slučaju radi o klasičnom revizionizmu ili o njegovoj prostoj makijavelističkoj težnji da proširi uticaj na okolne zemlje, poput Srbije, Hrvatske i Slovenije, sa naglaskom na saradnju sa desničarskim partijama.
Međutim, priča o podizanju spomenika u Novom Sadu je već sada doprinela i raslojavanju na desnici, jer su se protiv njega javno izjasnili lokalni odbori SRS i DSS, dok su se manje ili više minorne ekstremno desničarske organizacije našle u svojevrsnoj šizofreniji, s obzirom na to da ne mogu podržati odavanje počasti ljudima koji su vršile zločine između ostalog i nad srpskim stanovništvom, dok sa druge strane oni sami pokušavaju da označe partizane kao neprikosnovene zločince tokom Drugog svetskog rata.
Podsetimo, pripadnici nekoliko nacionalističkih organizacija su tokom prošle godine kod spomenika „Porodica“ na novosadskom Keju žrtava racije položili venac kojim su odali počast streljanima u Rajinoj šumi 1944. godine. Ovaj događaj, u kojem su nakon oslobođenja Novog Sada streljani saradnici okupatora, postao je simbol „stradanja uglednih srpskih domaćina“ na samom kraju rata, a desničari ga često koriste kao argument u demonizovanju partizanskih oslobodioca. Naime, masovna grobnica u Rajinoj šumi otkrivena je tek 1991. godine, a broj stradalih nikada nije sa sigurnošću utvrđen, kao ni okolnosti pod kojima se to desilo. To nije smetalo Gradskoj skupštini Novog Sada da 2015. godine usvoji deklaraciju kojom osuđuje ovaj događaj.
Takođe, pre samo par meseci, Viši sud u Valjevu doneo je odluku o rehabilitaciji još jednog četničkog vođe – Nikole Kalabića. On je prema zvaničnoj istoriji bio taj koji je posleratnim vlastima izdao Dragoljuba Mihailovića, a razlika između njihovih zlodela je u tome što je Kalabić i sam učestvovao u njihovoj realizaciji.
Pre nešto više od dve godine, uvođenjem vanrednog stanja i online nastave zbog pandemije korona virusa, imali smo prilike da uživo gledamo kako izgleda obrazovni sistem u Srbiji i da prisustvujemo veličanju kvinsliškog premijera Milana Nedića na nastavi istorije za osmi razred osnovne škole. Poznato je da SNS u svom glomaznom članstvu ima i poklonike Nedićevog lika i dela, a jedan od njih je i narodni poslanik i istoričar Marko Atlagić, koji se trenutno nalazi na čelu skupštinskog Odbora za obrazovanje, nauku, tehnološki razvoj i informatičko društvo.
Osim Milana Nedića, sve manje stidljivo se pojavljuju i tendencije za rehabilitovanjem Dimitrija Ljotića, vođe profašističkog pokreta Zbor. Tako smo prethodnih godina svedočili krajnje problematičnim člancima o njemu i njegovom delovanju u časopisu „Politikin zabavnik“ koji ima dugačku tradiciju i veliku čitalačku publiku, posebno decu. Takođe, veliki skandal zabeležen je prošle godine tokom obeležavanja Dana pobede nad fašizmom u Beogradu, kada je svečana akademija, kojoj je prsisustvovao i sam državni vrh, otvorena recitovanjem pesme Ljotićevog Zbora. Organizator svečanosti bio je Odbor Vlade Republike Srbije za negovanje tradicije oslobodilačkih ratova Srbije.
Isto tako, zabeleženi su i brojni gafovi koji svedoče o potpunoj neosetljivosti aktuelnih vlasti kada su u pitanju najstrašniji zločini iz Drugog svetskog rata. Tako je mesni odbor SNS na beogradskom Sajmištu svojevremeno okačio svoje stranačke transparente na Spasićevom paviljonu, gde je za vreme rata bila logorska bolnica. Preko 17.000 Srba, Jevreja i Roma je izgubilo živote tokom 1941. i 1942. godine na ovom mestu. Logorom su rukovodili pripadnici SS Vafen odreda, ali im je u hapšenjima, pre svega jevrejskog stanovništva, svesrdno pomagala Nedićeva policija, dok se Ljotićev SDK (Srpski dorobovoljački korpus) uglavnom fokusirao na privođenje komunista.
Pomalo zaboravljena je i priča iz 2019. godine o otvaranju muzeja posvećenog Dragoljubu Mihailoviću. Ovu ideju izneo je tadašnji predsednik Gradske opštine Novi Beograd, a trenutno aktuelni gradonačelnik glavnog grada, Aleksandar Šapić, koji je u međuvremenu i sam postao član SNS. Očigledno da je ovaj probni balon brzo pukao, naišavši na oštru osudu javnosti. Ipak, ne bi trebalo zaboraviti da je Šapić, u svom pokojnom pokretu sa kojim je ušao u Narodnu skupštinu, okupljao neke od otpadnika sa krajnje desnog političkog spektra.
Protiv falsifikovanja istorije
Ostaje da se vidi da li će smena na mestu gradonačelnika u Novom Sadu doneti bilo kakve ozbiljnije promene po pitanju vođenja lokalne politike, mada se već nagađa da će Vučevićev dosadašnji zamenik Milan Đurić biti samo dosledni i bezlični nastavljač naprednjačke vladavine koja je napunila čitavu deceniju. Zato se i pretpostavlja da je celokupni poduhvat postavljanja problematičnog spomenika samo ostavljen da sačeka neka malo mirnija vremena.
Aktivisti i aktivistkinje okupljeni u neformalnu organizaciju „Antifašistički front 23. oktobar“ već su dva puta za prethodnih godinu dana organizovali skupove na mestu gde je spomenik predviđen, sa jasnom porukom: „Neće proći!“. Nedavno su opozicione političke partije pokrenule peticiju protiv podizanja ovog spomenika pod parolom „Reci ne spomeniku fašistima“, a prikupljeno je blizu 5.000 potpisa Novosađana i Novosađanki.
Svakako da bi odustajanje gradskih vlasti od podizanja ovog spomenika bila velika pobeda antifašističkog Novog Sada, ali isto tako je evidentna potreba za kontinuiranim podsećanjem na bitne momente iz ne tako daleke prošlosti i edukacijom sada već mnogih generacija odraslih u postojećem obrazovnom sistemu i društvenoj klimi koja neguje revizionizam. Očigledno je potrebno još vremena i borbe na svim poljima kako bi neki budući sud poništio sporne odluke o rehabilitaciji, a istorija ponovo počela da se uči onako kako ova nauka i nalaže: hronološki i bez falsifikovanja.
